ՎԱՀԷ ՕՇԱԿԱՆ՝ «ԻՄ ՍԻՐԵԼԻ ՍՓԻՒՌՔՍ». Ե․ – Սփիւռքը՝ Երկիր

Գառնիկ Աւ․ Ք․ Գ․ Ե․ - Սփիւռքը՝ Երկիր Շաւարշ Նարդունի յօդուած մը գրած է։ Տիտղոսը՝ «Բառերը Պատմութիւն Ունին Եւ․․․Իմաստութիւն» (Յառաջ, 20 Օգոստոս 1966)։ Գրած է՝ նկատողութիւն մը արձանագրելու համար, եւ ըսելու՝ թէ «մեր վեհափառ Ոսկեդարը» ունէր զայն։ Երբ «Նոր Բառգիրք Հայկազեան Լեզուի» կոթողական երկու հատորէն առաջինը կը բանանք՝ կը գտնենք «արտասահման» բառը, եւ բացատրութիւնը՝ «արտաքոյ սահմանի եւ չափոյ»։ Յայտնապէս այս բառը չունի մեր ժամանակակից իմաստը։ Բայց չի նշանակեր, թէ չէ ունեցած։ Ենթադրութիւնս կը հիմնուի նոյն բառարանին ցոյց տուած թէ՛ բայական ձեւը՝ «արտասահմանել»ը, որ նշանակած է՝ «հանել արտաքոյ սահմանաց, տարագրել, աքսորել, ի բաց վարել, վտարել», եւ թէ գոյական ձեւը՝ «արտասահմանութիւն», որ նշանակած է «Աքսոր, վտարանդիութիւն»։ Նախա-Եղեռնեան Պոլսոյ մամուլին մէջ, «արտասահման» բառով հասկցուած էին Օսմանեան սահմաններէն դուրս գտնուող թէ՛ երկիրները եւ թէ՛ անոնց մէջ ապրող հայ գաղութները։ Յետ-Եղեռնեան մամուլը «արտասահման» բառով՝ երկար ժամանակ հասկցաւ պատմական հայրենիքէն դուրս կազմուած/կազմուող գաղութները։ Սփիւռքի մամուլին մէջ, պիտի գար եւ «արտասահման» բառին տեղը առանց անցագրի գրաւէր «արտերկիր» բառը, եւ «Հայրենիք» օրաթերթը 1966-ի 31 Յուլիսին «կ'արտասահմանէր», ինչպէս գրած է Նարդունի, «արտերկիր»ը։ Եւ ինք այդ արարքին իր համաձայնութիւնը արտայայտած էր, գրելով․ «Ես ալ կը ստորագրեմ արտաքսման այս վճիռը», եւ շարունակած՝ «․․․երկիր բառը (...) անգոյն է, խորթ է, անոր համար է, որ․․․թշնամի է հայրենիքի գաղափարին։ Մեր լեզուին մէջ երեւցաւ յեղափոխականի կամ կուսակցականի կովկասեան վերարկու հագած - «Դէպի երկի՜ր» կ'աղաղակէր Ակնունի՝ չգործածելու համար բառ մը, որ դատապարտուած էր թիապարտութեան՝ ռուսական ու թրքական բռնապետութեանց դատարաններուն կողմէ։ Արդարեւ, Ակնունի «երկիր» բառով կը հասկցնէր հայրենիք, ազգային պատմական բնաշխարհ, ազատութեան եւ ինքնավարութեան երազներով․․․»։ Նոյն յօդուածին մէջ, ան նաեւ կ'աւելցնէր, թէ «արտասահման» բառը հոմանիշ չէ «սփիւռք»ին, եւ թէ՝ ինք կը նախընտրէր «սփիւռք»ին տեղ գործածել «ցրօնք» բառը։ Արցախեան շարժումին պիտի յաջորդէր վերադարձը «արտերկիր»ին՝ իբրեւ նշանակ Սփիւռքին։ Մինչ Վ․ Օշական մարսելի գտած էր «արտասահման»ը, զայն հասկնալով ոչ թէ իբրեւ ցրօնք, այլ՝ իբրեւ տեւական դրսութիւն։ Բայց չէր կրցած մարսել «արտերկիր» բառը։ 1992-ին, Վրէժ-Արմէն Արթինեան, որ «"Սփիւռք"էն "Արտերկիր"» վերնագրով կարճ յօդուած մը գրած է 1990-ին, եւ շեփորած՝ «Սփիւռք»ը փոխարինելու դարձեալ ելած «արտերկիր»ը, հարցարոյց մը կատարած է Վ․ Օշականի հետ։ Այդ առիթով, Օշական նախ պատասխանած է, ըսելով՝ թէ «հազար տարիէ ի վեր սփիւռք մը կայ, որ տեւաբար մեր մշակոյթը վառ պահած է»։ Այն հազարամեայ սփիւռքը ինք անուանած է «արտասահման»։ Անոր ժամանակին մէջ է, որ ներկայ «Սփիւռքի մեր հոգեբանութիւնը կամաց-կամաց կազմուած է»։ Այս կազմեալ «հոգեբանութիւն»ը՝ զայն վերածած է «առանձին ճիւղ»ի մը։ Ըսած է․ «Հայաստանը եւ Սփիւռքը մէկ ծառի երկու ճիւղերն են, բայց առանձին ճիւղերը, որոնք պէտք է ապրին»։ Հասկնալի է, թէ ծառը՝ հայութիւնն է։ Սփիւռք-«ճիւղ»ը ընդլայնումի մէջ է, եւ անոր ընդլայնումին ընթացքը՝ «հակառակ ուղղութիւններով» է։ Ըսած է․ «ցրուած պիտի ապրինք, ապակեդրոն ժողովուրդ պիտի ըլլանք Սփիւռքի մէջ, սակայն երթալով՝ պզտիկ կեդրոններ պիտի հիմնուին, խտացում մը պիտի ըլլայ»։ Այս երրատարր խօսքէն ի՞նչ կ'ըսէ։ «Ցրուած պիտի ապրինք»։ Յաջորդ տարրերը կը թելադրեն, որ նախադասութիւնը նաեւ իր կողմէ ընկալուած է «Ցրւումի մէջ պիտի ապրինք» նշանակութեամբ։ «Ապակեդրոն ժողովուրդ պիտի ըլլանք»։ Վ․ Օշականի Սփիւռքի մասին մտածման կարեւոր մէկ հասկացողութիւնն է, ինչպէս նախապէս ալ գրեցի, թէ Սփիւռքը աքցանին մէջն է երկու հակընթաց ուժերու՝ կեդրոնաձիգ եւ կեդրոնախոյս։ Այս երկու ուժերէն վաւերականը (Սփիւռքեան լինելութեան առումով)` կեդրոնախոյսն է։ Ըստ իրեն, կեդրոնաձիգը կամ այն՝ որ կեդրոնի քաշողութեան մէջ է եւ դէպի կեդրոն կը ձգտի, չի հպատակիր Սփիւռքի օրէնքին, այլ կը մնայ «երեւակայութեամբ ու զգացումներով կառչած» կեդրոնին, «փոխանակ անվերջ շարունակելու սփռումի գործողութիւնը» (ՓՍՏ)։ Սփռումը «անդադրում շարժում է դէպի դուրս եւ հեռու»․ անիկա կ'ընթանայ դուրս եւ հեռու բոլոր երեւոյթներէն, որոնք «հօր գաղափարին ընդարձակում»ներ են (այսինքն՝ հասուննալ չուզող հասարակութեան մը ապահովութեան զգացումին ընդարձակումներ), ինչպէս՝ մէկ հայրենիք, մէկ լեզու, մէկ կրօն, մէկ մշակոյթ, մէկ ազգ, մէկ դատ, մէկ եկեղեցի ու այլ յղացքներ են, «որոնք կը թուին չպատշաճիլ Սփիւռքի իրականութեան»։ Անոնք նաեւ «կը թուին» նախա-սփիւռքեան յղացքներ՝ «սփիւռքեան գիտակցութեան մէջ» (նոյն): Ինք այս ընթացումը չէ տեսած իբրեւ տարտղնում, կորուստ կամ այլասերում, այլ իբրեւ իրողութիւն մը՝ որ կը պահանջէ նոր սահմանում մը ինքնութեան եւ «ծագումի արարք»ին։ Ճիգ մը մտածելու նոր իրականութիւններուն ճանաչումով, եւ ըստ այնմ՝ նոր սահմանումով, եւ համաձայն այն սահմանումին ապրելով։ Վ․ Օշական ասիկա ընդունած է իբրեւ «ահաւոր, ծանր պատասխանատուութիւն» (նոյն)։ Սփիւռք ըլլալը «ամէն ռոպէ» ժխտել է իր «հիմեր»ը, «ստիպուած ըլլալ» է «միշտ նորն ու վտանգաւորը, չփորձուածը եւ աննախատեսելին» ընելու, ամէն երկվայրկեան հեռանալու կեդրոնէն ու ձգտիլ դէպի բացարձակ ապակեդրոնացում (նոյն)։ Վ․ Օշական գիտակցած էր, թէ իր այս ու այլ միտքեր հերետիկոսական են կամ կ'ընկալուին ու պիտի ընկալուին իբրեւ հերետիկոսական։ Բայց նոյն ատեն յստակատեսութիւն մըն էր, որմէ չէր ուզած հրաժարիլ։ Եւ վերջին տարրը․ «երթալով՝ պզտիկ կեդրոններ պիտի հիմնուին, խտացում մը պիտի ըլլայ»։ Ասիկա իր ակնկալութեան տարրն է, միաժամանակ՝ կոչը։ Հարցազրոյցին մէջ ըսած է․ «պիտի գիտնանք աւելի ուժ տալ սփիւռքեան կառոյցներուն»։ Եւ «աւելի ուժ տալ»ու յանձնառութիւնը ակնկալած է «յետ-արեւմտահայ սերունդներ»էն․ անոնք է, որ սփիւռքեան կառոյցներուն ամրապնդման հետամուտ ըլլալու պատասխանատուութիւնը պիտի վերցնեն, առաջնահերթաբար։ Իր դիտողութիւնն է, թէ «ամէն մարդ» իր ուշադրութիւնը դէպի Հայաստան դարձուցած է եւ մոռցած է, թէ իր վայրին մէջ, եւ այլ վայրերու հետ փոխյարաբերութեամբ՝ ընելիքներ ունի։ Արդ, «Սփիւռքը իր խելքը գլուխը պէտք է բերէ», եւ զբաղի «ինքնութեան հարցերով», կամ այն ամէն ինչով՝ որոնք ինքնութիւն կը ձեւաւորեն։ Իր անսարսելի համոզումն է, թէ Սփիւռքը երկիր է, եւ ոչ՝ արտերկիր։ «Մենք ալ երկիր ենք», ըսած է։ Ապա բացատրած՝ «Այսինքն, եթէ հոսկէ հոն երթաս՝ Հայաստանի մէկ գաւառէն միւս գաւառը գացած ըլլալու պէս պիտի ըլլայ քեզի համար․ իրենք ալ նոյնը պիտի զգան մեզի հանդէպ»։ Հետաքրքրական է այս մտքին թելադրականութիւնը․ ուրեմն՝ Հայաստանը միայն հայկական բնաշխարհին մէկ մնացորդը չէ, այլեւ ու մանաւանդ ամբողջ աշխարհը, ուր հայութեան անդամները իրենց գիտակցութեան Հայաստանը կ'արարեն։ Սփիւռքի ինքնութեան նոր սահմանումը՝ նոր Հայաստանի մշտանոր արարումն է իւրաքանչիւր սփիւռքահայու մէջ։ Վ․ Օշականի մերժումը «արտերկիր»ին, ինչպէս կը տեսնուի, այլ բովանդակութիւն մը ունի քան «Հայրենիք» օրաթերթին եւ Շաւարշ Նարդունիի մերժումը։ Եւ իրեն համար Սփիւռքը ցրօնք չէ։ Ցրօնքը չի հասկնար «ահաւոր, ծանր պատասխանատուութիւն» ըսուածը, մինչդեռ Սփիւռքը զայն ստանձնողն է, զայն ի գործ դնողն է։ Վ․ Օշական նաեւ համաձայն չէր դարձեալ հրապարակ ելած «արտերկիր»ին, որովհետեւ անոր մէջ կը տեսնէր «ամէն մարդ»ու ուշադրութեան դառնալը հոն՝ ուր չ'ապրիր, եւ ուստի՝ ուրացումը իր վայրին, որ լքուիլն է վայրին, եւ հետեւաբար՝ լքուիլը վայրէն։