Երկիր եւ ինքնութիւն՝ Անդրանիկ Ծառուկեանի եւ Մուշեղ Իշխանի բանաստեղծութեան հետքերով

Մուշեղ Իշխանի «Հայաստան» խորագիրը կրող քերթողագիրքը լոյս տեսաւ Հալէպի մէջ,1946-ին, Նայիրի Մատենաշարէն։ Հրատարակիչը բանաստեղծին երբեմնի Ճեմարանական դասընկեր՝ Անդրանիկ Ծառուկեանն էր, որուն յայտնի «Թուղթ առ Երևան»-ը տարի մը առաջ պայթեր էր ռումբի մը պէս և գրաւեր՝ գրական բեմին ամբողջական ուշադրութիւնը հիացողներու և պարսաւողներու անդադրում վէճերով։

«Թուղթ առ Երևան»-ը ընկալուեցաւ որպէս Սփիւռքի հայրենազուրկ սերունդին տարերային պոռթկումը Հայրենիքը սեփականացնող քաղաքական համակարգին դէմ։ Սկզբունքով, ան գրուած էր ի պատասխան Գէորգ Աբովի մէկ անգոյն ոտանաւորին («Մենք Չենք Մոռացել»), որ պարզապէս խորհրդային քարոզչական մեքենայի հերթական մէկ դրսևորումն էր Դաշնակցութեան դէմ։ «Թուղթ առ Երևան»ի տողերով շղթայազերծուող գրոհը, սակայն, պիտի երթար շատ աւելի հեռուն քան Աբովի փոքրիկ պարսաւագիրը։ Ալեկոծ այս բանաստեղծութեան տողերը ուղղուած էին բոլշևիզմով կառուցուող մեծ սուտին դէմ, որ եկած էր փոշիացնելու մեր ժողովուրդի պատմական յիշողութիւնը։ Այսինքն՝ յիշողութիւնը ամբողջ սերունդի՛ մը՝ որուն ինքնութիւնը արմատաւորուած էր այդ իսկ յիշողութեան մէջ և հոնկէ կը քաղէր բոլոր իր կենսական սնունդները։

Ծառուկեանի բանաստեղծութեան տողերը անմիջապէս իւրացուեցան Սփիւռքի տղոց կողմէ։ Եւ անշուշտ ան արագօրէն քաղաքականացաւ։ Արթնցուց հակասական ղօղանջներ, որոնք բնորոշ էին այդ ժամանակաշրջանի մեր ազգային հոգեբանութեան։ Ամիսներու միջոցին, հասաւ նաև աննախըթաց վկայութիւնը արևմտահայ գրաքննադատութեան մեծագոյն վեղարաւորին՝ Յակոբ Օշականի, որ «Թուղթ առ Երևան»ի մէջ կը յայտնաբերէր Սփիւռքի նորածիլ բանաստեղծութեան բեղմնաշատ հունտերը։

Այսպիսի ժամանակներու մէջ էր, որ լոյս կը տեսնէր նաև Մուշեղ Իշխանի «Հայաստան»ը. նոյն հոգեբանական կնճիռներէն ծնունդ առած ա՛յլ յայտնութիւն մը՝ որ սակայն պարագաներու բերումով պիտի մնար շուքի մէջ…«Թուղթ»ին ստեղծած մակընթացութիւնը այնպիսին էր, որ ժամանակի լսողութիւնը ինքնաբերաբար պիտի խլանար այլ ձայներու նկատմամբ։ Մուշեղ Իշխանի բանաստեղծութեան տողերը, այս պարագային, չիւրացուեցան օրուան սերունդին կողմէ ինչպէս էր պարագան Ծառուկեանի մատեանին։ Ան մնաց իր հպարտ լռութեան մէջ որպէս Մուշեղ Իշխան բանաստեղծին վկայարանը. իր սրտի խօ՛սքը՝ ուղղուած իր Հայրենիքին իր հողէն իրողապէս կտրուած, իր հողին անքակտելիօրէն նոյնացած և իր ինքնութիւնը մայր հողին մէջ որոնող զտարիւն բանաստեղծէն։

Կարօ Արմենեան

ԹՈՒՂԹ ԱՌ ԵՐԵՒԱՆ
(Հատուած)

…Ջնջել հե՞տքն իսկ մեր.
Բայց ի՞նչ է արդէն կեանքը մեզ համար,–
Չարչարանքի բե՛ռ,
Ու ճակատագրի քառուղիներում
Կեանքը մեզ համար՝
Անարիւն կռի՛ւ ու լռին մաշու՛մ.
Խփել է արդէն մեր կարկամ ուսին
Բռունցքը բախտի.
Ու նորի՞ց բռունցք, ու նորի՞ց արիւն,
Եւ այն էլ, այն էլ երկրի՞ց Հայրենի…

Իսկ մենք, օ՜, գիտե՞ս, երջանիկ Աբով,
Թէ հիմա ցրուած աշխարհում անծէր,
Մէն մի հայ սրտի մէն մի տրոփով
Սպասում ենք դեռ՝
Հայրենի երկրի կանչին քաղցրալուր.
Սպասում ենք լուռ, տրտում ու խռով,
Ներկան՝ մեզ համար տառապանքի ծով,
Մեխուած մեր սրտին՝ անցեալը սուր սեպ,
Եւ ցուրտ ապագան, խաւար ու անյայտ,
Գողգոթաների կատարին ցցուած
Մեզ համար ցաւի մի նոր խաչափայտ։

Կորցրել ենք արդէն մեր հոգին պայծառ,
Երազները վառ,
Հայրենի հողի շունչը խնկաբոյր,
Մեր օճախների բարքերը մաքուր.
Եղել ենք ահա,
Անկուշտ գայլերին պատրաստի նոխազ.
Գալիս են նրանք, գայլերն այդ ծպտած,
Եւ քաղցրաշողոմ ժպիտով անուշ,
Բառերով քնքոյշ՝
Պոկում մեր մարմնից փերթեր անխնայ.
Խօսում են խաչից ու խաչի անուանբ
Մի հե՛ղ էլ խաչում մեզ խաչի վրայ…

Գալիս են ծածուկ կաբինէտներից
Մթին խաղերի ակէնտները դեռ,
Բերում յոյսերի բառեր մեղրալից
Ու ոսկւով ծախուող ոսկի երազներ.
Եւ վասն անյագ կիրքերի յագուրդ՝
Իրենց հեռաւոր սակարաններում
Հանւում ենք աճուրդ…
Ու որպէս եղբա՜յր գալիս են ոմանք,
Եւ եղբայրութեան խօսքերով վսեմ,
Աչքերում ժպիտ, սրտներում հեգնանք՝
Զինում են եղբայրն ի՛ր իսկ եղբօր դէմ…

ԱՆԴՐԱՆԻԿ ԾԱՌՈՒԿԵԱՆ
Հալէպ, 1945

ՀԱՅԱՍՏԱՆ
(Հատուած)

…Կը կանչեմ քեզ, Հայաստա՛ն,
Բոլո՜ր, բոլո՜ր կարօտներու հրայրքով,
Իբրև երկինք, իբրև լոյսի անհուն ծով,
Մայրական գիրկ, սպիտակ հարս դիւթական,
Իբրև ժպիտ, լռութիւ՜ն
Եւ ծաղկաւէտ երանութեան իբրև տուն,
Իմ հեռաւո՜ր Հայաստան։

Կը լսե՞ս զիս, կը հասնի՞ ձայնս արդեօք քեզ
Բոսորափայլ գիշերներու խորերէն
Եւ ծխապատ ցերեկներու խաւարէն.
Կը զգա՞ս յանկարծ, կամ գիտե՞ս
Թէ քու զաւակդ այս պահուն
Պողպատակուռ հագագներէ պոռթկացող
Մեծաժխոր կանչերուն
Միացուցած իր սրտին ձայնը միայն՝
Կը կանչէ քեզ, Հայաստա՛ն։

Ի՞նչ ես իրօք, ու՞ր ես դուն,
Շրջուն ոգի՞ թէ խորարմատ գոյութիւն,
Երգի կտո՞ր, հին հէքիա՞թ,
Իմ աչքերուս դէմ ծփացող վառ տեսի՞լք,
Տժգոյն պատկեր կամ խնկաբոյր մագաղա՞թ,
Հանդերձեալի՞ թէ այս կեանքի Հայրենիք,
Նահատակաց փառքի պսա՞կ լուսաշող,
Գաղափարի կարմիր դրօ՞շ փողփողուն,
Ոսկի երա՞զ թէ գորշ հող,
Ի՞նչ ես իրօք, ու՞ր ես դուն։

Գիտեմ որ կաս՝ աւելի՛ խոր, իրական,
Քան թէ երկինքն անվախճան,
Քան ձիւնն անբիծ՝ լեռներու սէգ կատարին,
Դաշտերուն մէջ ծաղկած հանդէսը գարնան,
Քան ջուրերու մեղեդին,
Քան մինչև իսկ կեանքիս սառած լուսնկան,
Որ ջերմ ու փայլ կը ստանայ
Քու մեծազօր արեգակէդ հեռակայ…
Գիտեմ որ կաս և կը տևես դարէ դար.
Կէտ մը թէև աշխարհէն՝
Բայց սիրտն ես դուն տիեզերքին համօրէն
Եւ ապրելու միա՛կ իմաստը պայծառ։
Առանց քեզի կ՚առնէ կանգ
Երկիրն իր խօլ արշաւին մէջ ներդաշնակ,
Առանց քեզի կը մարին
Աստղանշոյլ բոլոր ջահերն անհունին…

Մ. ԻՇԽԱՆ
Հալէպ, 1946