Հայկական ինքնութիւն եւ իսլամացած հայեր

Թուրքիայի «ծպտեալ» եւ «իսլամացած» հայերի հարցը վերջին տարիներին ջրի երես դուրս եկաւ: Օգտուելով Թուրքիայում որոշ տաբուների ազատականացումից, որոշ հայերի ինքնագիտակցութեան արթնացումը թոյլ տուեց , որ մարդիկ այդ երեւոյթին գիտակից դառնան: Սոցիոլոկ Լորանս Ռիտտերը, ով Մաքս Սիվասլեանի հետ համահեղինակն է «Թրից պրծածների» թեմային նուիրուած գրքին, այս յօդուածում մեզ յայտնում է թուրք հասարակութեան մէջ ինքնաբնորոշուելու այն դժուարութիւնները, որոնց դիմագրաւում են այս հայերը. անհատից անհատ տարբերուող՝ առաւել կամ նուազ բարդ իրավիճակներ: Նա նաեւ զուգահեռ է անցկացնում այս հայերի եւ Սփիւռքի հայերի միջեւ, որոնք նոյնպէս ենթարկուել են մշակութային ձուլման իրենց հիւրընկալող տարբեր երկրներում: «Իսլամացած» հայերի ինքնութեան շուրջ ծաւալուող քննարկումները կապակցուած են Սփիւռքում ուծացման եւ հայկական ինքնութեան խնդիրների հետ: Լորանս Ռիտտերը իր յօդուածն աւարտում է նկարագրելով այն վտանգները, որոնք, երկրում աւտորիտարիզմի խորացման պայմաններում, սպառնում են Թուրքիայի հայերի շրջանակում վերջերս սկիզբ առած արմատներին վերադարձի շարժմանը:

Թուրքիայում բնակուող «ծպտեալ հայերի» եւ «իսլամացած հայերի» հարցը յայտնի դարձաւ 2000-ական թուականների սկզբին: Ֆեթհիէ Չեթինի երկու գրքերը(1), հեղինակաւոր «Ակօս» թերթը, թուրքական մամուլում լոյս տեսած յօդուածներն աստիճանաբար պատռեցին հայկական գաւառներում վերապրող հայերի շուրջ տիրող լռութեան քօղը(2): 1915 թուականի ցեղասպանութիւնից յետոյ փրկուածները յայտնուեցին Մերձաւոր Արեւելքի երկրներում, իսկ ապա նաեւ Եւրոպայում (մասնաւորապէս Ֆրանսիայում) եւ Միացեալ Նահանգներում, կամ էլ խորհրդային դարձած կովկասեան փոքր հանրապետութիւնում: Անուշադրութեան մատնուեց 1915 թ. առաջ մեծամասամբ հայերով բնակեցուած Անատոլիայի արեւելեան շրջաններում մնացած հայերի ճակատագիրը: Նրանց մեծ մասը կանայք եւ երեխաներ էին, ինչպէս վկայում են Պոլսոյ պատրիարքարանի ցեղասպանութեանը յաջորդող տարիների տուեալները. 1919-1920 թթ. նրանց թիւը գնահատւում է 100 հազար, իսկ պատրրիարքարանի տուեալներով իր իսկ հսկողութեան տակ գտնուող յետեղեռնեան հայ որբերի թիւը կազմում է 100 հազար(3): Այդ «ներքին վերապրածներից» ոմանք իրենց գոյատեւումը պարտական են որոշ քրտական ցեղախմբերի երկիմաստ օգնութեանը՝ քանի որ «փրկուածների» գերակշիռ մասը եղել են կանայք ու դեռատի աղջիկներ, որոնց յաճախ առեւանգում ու բռնի ամուսնացնում էին, իսկ փողոցներում թափառող որբերը ջարդերի տեղի ունեցած շրջաններում թուրք կամ քիւրտ ընտանիքների յարկի տակ էին յայտնւում: Տասնամեակներ շարունակ այդ «անանուն հայերը», որոնց Հրանդ Տինքը անուանում էր «թափառող հոգիներ», իրենց գոյութիւնը պահպանեցին, իսկ ոմանք յետեղեռնեան առաջին սերնդից իսկ կարողացան ամուսնանալ իրենց ազգակիցների հետ:

2005-2012 թթ. Թուրքիայի ժողովրդավարացման գործընթացից բացի, մի այլ հանգամանք եւս պատճառ դարձաւ, որ այս խնդիրը Սթամպուլի փոքրաթիւ հայ համայնքից դուրս եւս յայտնի դառնայ: Այն հայերը, որոնք կարողացել էին ողջ մնալ եւ գոյատեւել իրենց գիւղերում, PKK-ի ապստամբ քրտերի դէմ 1978 թ. ծայր առած բռնաճնշումների սաստկացմամբ, իրենց հարեւան քրտերի նման ստիպուած եղան փախչել դէպի թուրքական խոշոր քաղաքներ, յատկապէս Սթամպուլ: Նրանք, ովքեր յայտնուեցին Սթամպուլում, մերձեցան հայ համայնքին եւ սկսեցին թակել Հայոց պատրիարքութեան դռները: Նրանցից շատերը, թրքախօս թէ քրտախօս, դեռեւս չեն կարողանում ապացուցել իրենց հայկական պատկանելութիւնը:

Հրանդ Տինքը, ով ծնուել է Մալաթիայում, իր Ակօս շաբաթաթերթի միջոցով մեծապէս նպաստեց այս հարցի արծարծմանը՝ իր բոլոր առումներով, այդ թուում նաեւ օգտագործելով «թրից պրծածներ»(4) արտայայտութիւնը: Հարկ է նշել, որ թուրքական ժխտողական պետութեանը կաշկանդող այս հարցը ինչ-որ չափով անհանգստացնող է նաեւ Սփիւռքի ու Հայաստանի՝ ինչպէս նաեւ Սթամպուլի հայութեան համար:

Նրա կինը՝ Ռաքէլ Տինքը, պատկանում է ծպտեալ հայերի այն բազմամարդ գերդաստաններից մէկին, որոնց անդամները երբեք կրօնափոխ չէին եղել: Նրանց յայտնաբերել են Անատոլիայում կորած հայերի փնտռելու նպատակով 1960-70 թթ. Պոլսից ուղարկուած մի խումբ «միսիոներներ»: Այդ այցելութիւնները, որոնց տեղեակ էին պոլսահայ համայնքի որոշ անդամներ, տեղի էին ունենում Հայոց պատրիարք Շնորհք Գալուստեանի նախաձեռնութեամբ, ով բնիկ Եոզկաթից էր եւ 60-ականների սկզբից արդէն գիտէր, որ եղեռնից յետոյ մեծ թուով «կորուսեալ» հայեր էին մնացել: Առաքելութեանը ուրիշ պոլսահայեր եւս միացան, բայց, գոնէ Պատրիարքարանի դէպքում, յանձնարարուած էր հաւաքագրել միայն այն հայերին, որոնք երբեւէ չէին կրօնափոխուել: Այդպէս էր արւում խուսափելու համար թուրքական իշխանութիւնների կողմից «մուսուլման» երեխաներին քրիստոնէացնելու հնարաւոր մեղադրանքից: Նման կերպ բացայայտուած բազում ընտանիքների, այդ թուում Ռաքէլ Տինքի ընտանիքին, այնուհետեւ առաջարկուեց իրենց երեխաներին սովորելու ուղարկել Սթամպուլ, որտեղ նրանք կրթութիւն կը ստանային հայկական դպրոցներում: Սկզբնական շրջանում գաղափարն այն էր, որ հետագայում նրանք վերադառնային իրենց գիւղերը, բայց PKK-ի դէմ հալածանքները, ինչպէս նաեւ Արեւելեան Անատոլիայի թերզարգացածութիւնը փաստօրէն այդ ընտանիքներին մղեցին համախմբուել Սթամպուլում, քան մնալ օրէցօր աւելի անապահով դարձող գիւղերում: Իսկ 80-ականներից սկսած՝ շատերը ինքնուրոյն կերպով եկան, քանի որ այդ առաքելութիւններն արդէն ընդհատուել էին 1980 թ. ռազմական յեղաշրջման հետեւանքով, երբ դրանց գլխաւոր առաջնորդները կալանաւորուել եւ կտտանքների էին ենթարկուել:

Դէպքերի բազմազանութիւն՝ եզրաբանութիւն եւ խրթին դասակարգում

Քրիստոնեայ մնացած հայերից ոմանք Սթամպուլում կարողացան պաշտօնապէս մկրտուել Պատրիարքարանում, ինչը ըստ թուրքական օրէնքի որպէս հայ ճանաչուելու՝ Հայ Առաքելական եկեղեցու անդամ լինելու պարտադիր պայման է: Արդարեւ, ժամանակակից Թուրքիայում հայ փոքրամասնութիւնը կրօնական համայնքի կարգավիճակից բացի որեւէ իրաւական այլ գոյութիւն չունի՝ ինչպէս Օսմանեան կայսրութիւնում էր… Առ այսօր Պոլսոյ պատրիարքութեան դիրքորոշումը մնում է անփոփոխ. բոլոր նրանք, ովքեր ցանկանում են ճանաչուել որպէս հայ, պէտք է նախ եւ առաջ յաճախեն կրօնական դասընթացների, այնուհետեւ դիմեն թուրքական անձնագրային վարչութիւն եւ ստանան հայկական անուն ազգանուն, որից յետոյ միայն եկեղեցին կարող է մկրտել նրանց, ինչի շնորհիւ էլ կը դառնան համայնքի անդամ: Այս դժուարին ուղին շատերին յետ պահեց այդ մտքից, այն աստիճան, որ ոմանք որոշեցին մկրտուել Էջմիածնում – «կրօնափոխ» հայերի նկատմամբ Մայր Աթոռի դիրքորոշումը այնքան էլ միանշանակ չէ, սակայն այնտեղ մկրտութիւնը սովորաբար չի մերժւում: Այս հարցում Հայաստանի եւ Սփիւռքի եկեղեցիները նոյն խնդիրների առաջ չեն կանգնած, ինչ Պոլսոյ պատրիարքութիւնը: Բայց երկու դէպքում էլ մկրտութեան հարցը փոխկապակցուած է հայկական եւ քրիստոնէական պատկանելութեան հետ, նոյնիսկ աւելին՝ հայ առաքելական պատկանելութեան հետ: Մանաւանդ որ լռութեան մատնուած այս հայերի՝ Թուրքիայի արեւելեան տարածքներում, ինչպէս նաեւ այսօրուայ խոշոր թուրքական քաղաքներում թաքնուած վերապրածների այս ժառանգների պարագան ենթադրում է առանձնացնել մի քանի դէպքեր, որոնք չեն կարող սակայն սպառիչ կերպով նկարագրել այդ մարդկանց ինքնութեան, կամ աւելի շուտ՝ ինքնութիւնների իրողութիւնը:

Փաստագրուած դէպքերի վրայ հիմնուելով հնարաւոր է առանձնացնել մի քանի կոնֆիգուրացիաներ:

– Հայերը, որոնք մշտապէս իրենց միջեւ են ամուսնացել եւ պահպանել են որոշ քրիստոնէական սովորոյթներ, եւ բառի բուն իմաստով երբեք իսլամ չեն ընդունել:

– Նրանք. ովքեր, իրար մէջ ամուսնանալով հանդերձ, փոխարէնը, կրօնափոխուել են վաղուց կամ հենց ցեղասպանութեան տարիներին, սակայն պահպանել են իրենց հայկական պատկանելութեան գիտակցութիւնը: Ներկայումս հենց այս ենթախմբում էլ հանդիպում ենք իրենց հայկական ինքնութեանը տէր կանգնող երրորդ կամ չորրորդ սերնդի ներկայացուցիչներին:

– Նրանք, ովքեր իրենց ազգակիցների հետ չեն ամուսնացել՝ սովորաբար եղեռնի ընթացքում կրօնափոխ եղած եւ առեւանգուած կանանց ու աղջիկների ժառանգներ: Նրանք Ֆեթհիէ Չեթինի փաստագրած դէպքերն են՝ «թոռները», բայց նրանց կարելի է հանդիպել նաեւ բարդ ճակատագրով ընտանիքներում, որոնք լուրջ պրպտումներ են կատարում իրենց ծագման մասին: Նրանց հայկական ինքնութիւնից ոչինչ չի մնացել, բայց դա չի նշանակում, որ այդ բացայայտումից յետոյ (որը յաճախ յանկարծակի-անսպասելի է լինում, քանի որ սերնդէ սերունդ, մինչեւ վերջերս լռութեան քօղով է ծածկուած եղել) նրանք չեն ձգտի բարձրաձայնել իրենց ծագման մասին ու փորձել վերադառնալ իրենց արմատներին: Նման նախաձեռնութիւնները հիմնականում բացասաբար են ընկալւում թուրք կամ քիւրտ ընտանիքներում, բայց նաեւ պոլսահայ համայնքում:

Այս դասակարգումը պէտք չէ, անշուշտ, քօղարկի այն կարեւոր փաստը, որ ծպտեալ հայերը (այն է՝ առաջին երկու խմբերը), ինչպէս նաեւ պարզապէս եղեռնը վերապրածների սերունդները բոլորն էլ, որպէս կանոն, կրիպտօ-հայեր են անուանւում, իսկ «թրից պրծածներ» արտայայտութիւնը դեռեւս շարունակում է օգտագործուել խիստ վիրաւորական երանգներով: Նոյն կերպ, արեւելեան Անատոլիայի գիւղերի թուրք եւ քիւրտ բնակչութեան ընկալման մէջ այս մարդիկ մնում են ոչ մահմետական եւ մշտապէս օտար են համարւում: Այնպէս որ օգտագործուող որակումները ընտանեկան ճակատագրերի իրողութիւնը չեն արտայայտում, իսկ միւս կողմից, այս խմբերը նոյնպէս իրենց միջեւ տարբերակումներ են դնում: Այսպէս՝ քրիստոնեայ մնացած մի սասունցի, նախկինում հայաբնակ մի գիւղում (որտեղ դեռեւս պահպանուած մի եկեղեցի կայ) մեզ է ներկայացնում իր զարմուհուն: Նրա հետ տեղի հայկական բարբառով երկու խօսք փոխանակելուց յետոյ մեզ ասում է՝ «Նա մուսուլմանի հետ է ամուսնացել, մեզ համար նա այլեւս մերոնցից չէ»: Տուեալ պարագայում մենք այդպէս էլ չիմացանք՝ այդ մարդը քի՞ւրտ էր, թէ՞ իսլամացած հայ: Բայց ամէն դէպքում, մեր զրուցակցի կարծիքով խմբի պատկանելութիւնը խախտուել էր: Մինչդեռ հեռաւոր գիւղերում, իսլամացած հայերը, անկախ ամէն ինչից, յաճախ «կեաւուր» են համարւում, վիրաւորանք, որը նշանակում է անհաւատ, եւ որ շատերը առիթ ունեցել են լսել:

Բերենք աւելի խօսուն մի օրինակ. Ատիամանում բնակուող մի ընտանիքում, յիսնամեայ Պետրոսի սերունդը վերաբացումից ի վեր ամէն Կիրակի յաճախում է տեղի ասորական եկեղեցին, որտեղ պատարագին մասնակցողների 70-ից 80 տոկոսը հայեր են: Պետրոսի կինը պատմում է. «Ես ծննդով Մալաթիայից եմ, հայրս միշտ պահել է իր Աստուածաշունչը, բայց միեւնոյն ժամանակ նա միշտ մզկիթ էր գնում, իսկ ես միայն եկեղեցի եմ յաճախում…»: Այս փոքր համայնքի ամենաերիտասարդ ներկայացուցիչները իրենց հերթին բացատրում են, թէ իրենք ըստ էութեան չգիտեն, թէ ինչ է նշանակում հայ լինել. ասորական այս եկեղեցին յաճախելը որոշ առումով քրիստոնէական պատկանելութեան մի դրսեւորում է, բայց նրանց պակասում է այդ նոյն պատկանելութեան մասին տարրական գիտելիքները՝ սկսած լեզուից, վերջացրած պատմութեամբ, սովորոյթներով, աւանդոյթներով: Եթէ ներքին ամուսնութիւններով գոյացած այս ընտանիքներում կոտորածների յիշողութիւնը շատ յաճախ պահպանուած է, ապա ինքնութիւնից նրանց միայն փշրանքներ են փոխանցուել:

Այս մարդիկ Սփիւռքի հայելի՞ն են

Այս մարդկանց մշակութային ձուլումը առաւել նշանակալի է, քան «որոշակի աստիճանի» իսլամացումը, ինչը մեզ ստիպում է առաջ քաշել կենսական հարցադրումը՝ վերոյիշեալ ընտանիքները ինչքանո՞վ են տարբեր արդէն գոյութիւն ունեցող Սփիւռքի ընտանիքներից: Ցեղասպանութիւնից հարիւր տարի անց, ինչպէ՞ս հաշուել հայերի իսկական թիւը ամբողջ աշխարհում: Ի՞նչ է փոխանցուել Սփիւռքին: Վերջինս կարողացաւ վերստեղծել իր տարածութիւնները՝ 1920-ական թուականներին գաղթավայրերում վերակազմուած եկեղեցին, քաղաքական կուսակցութիւնները, հայրենակցական միութիւնները կարեւոր դեր խաղացին առաջին սերունդների համար, որոնք իրենց ապրած թաղամասերում ինքնութիւն էին ձեւաւորում: Հետագային՝ 70-80-ական թուականների շարժումները նոյնպէս նպաստեցին այդ համայնքների «զարթօնքին», մասնաւորապէս Ֆրանսիայում: Միեւնույն ժամանակ, Մարսէյլում, Լիոնում կամ Ֆրեզնոյում հայ ընտանիքների անցած ուղիները յաճախ շատ տարբեր են՝ եղբայրներից մէկը ակտիւիստ է եւ որպէս այդպիսին է ներկայանում, իսկ միւսը միայն անունով է հայ…

Ուստի արդիւնքում մենք տեսնում ենք, որ «իսլամացածների» հարցից նման մի այլ խնդիր է առաջանում՝ Սփիւռքի հայկական ինքնութեան սահմանումը: Մեր կարծիքով (մի կողմ դրած այն ինչը, որ ցեմենտում է ինքնութիւնը), ստեղծուած անկախ Հայաստանի պայմաններում հայերը չեն կարող այլեւս շարունակել իրենց ինքնաբնորոշել բացառապէս այն հանգամանքներով, որոնք ձեւաւորել են յետեղեռնեան Սփիւռքը: Չենք էլ կարող պնդել, որ Հայաստանը Սփիւռքի ծանրութեան կենտրոնն է: Իսկ վերջինս, իր գոյութիւնը շարունակելու համար պէտք է իրեն վերաիմաստաւորի, եւ իրօք, անընդհատ վերաձեւակերպուելով՝ այլ ոչ թէ պարզապէս մնալով վերջին երեք սերունդների ընթացքում կառուցուած Սփիւռքի ժառանգած շրջանակներում:

Ակնյայտ է, որ մահմետականացման երեւոյթը անչափ կարեւոր է, բայց առաւել յատկանշական է մշակութային ձուլման իրողութիւնը, ինչն էլ մեզ պարտադրում է զուգահեռ անցկացնել Սփիւռքի հետ:

Գոյութիւն երկու ափերի մէջտեղում. «մնացել ենք կամրջի մէջտեղում»

Ներկայ պահին այս հայերից շատերը Թուրքիայում բաւական երկիմաստ վիճակում են յայտնուել. Սթամպուլի բազմաթիւ թաղամասերում շատերը քրտերի հարեւանութեամբ են ապրում, որոնք եկել են նոյն գաւառներից կամ նոյնիսկ նոյն գիւղերից: Հայկական ինքնութիւնից նրանք պահել են միայն ներքին ամուսնութիւնները, ոմանք հաւատացյալ մահմետականներ են: Սասունցիների մի ընտանիքում եղբայրներից աւագը, այսօր արդէն աւելի քան 70 տարեկան, քրիստոնեայ է, երիտասարդ տարիքում մկրտուել է ասորական եկեղեցում, 80-ական թուականներին Սթամպուլ ժամանելով ընդունուել է որպէս հայ, իսկ նրա կրտսեր եղբայրը, ով եկել է աւելի ուշ՝ 90-ականներին, բարեպաշտ մուսուլման է, որի կինը, որը նոյնպէս հայ է, կրում է գլխաշոր եւ ամէն օր աղօթում է թաղամասի մզկիթում:

Կրօնափոխ կամ ծպտեալ հայերին պայմանականօրէն խմբերի բաժանելը կամ պարզապէս նրանց հայ կոչելը երբեմն խնդրահարոյց է: Դրանցից ոմանք իրար մէջ են ամուսնացել, իսլամացել են եւ նոյնիսկ հաւատացեալ են: Ուրիշներ՝ նոյնպէս իրար մէջ ամուսնացած, բայց փոխարէնը մնացել են քրիստոնեայ, այն առումով, որ նրանք կրօնափոխուել են միայն ինքնութեան թղթերի վրայ, որտեղ կրօնը նշուած է «իսլամ»: Նրանք ժառանգել են մի իւրայատուկ հայկական ինքնութիւն, որն արտայայտւում է պապենական հողի հանդէպ կապուածութեամբ, 1915 թուականի յիշողութեամբ, եւ սնւում է «ներքին ամուսնութեամբ» (ամուսնութեան այս ձեւն անշուշտ միշտ չէ, որ երաշխաւորում է ինքնութեան փոխանցումը), տարբեր լինելու գիտակցութեամբ, թէկուզ եւ այսօր քրտաբնակ գիւղերում ապրելակերպը հոմոգենացուած է: Ինչպէս մեզ պատմում է Սասունում ծնուած քառասնամեայ մի կին, իր ընտանիքի բազում անդամները (բոլորը հայ) մնացել են «կամրջի մէջտեղում»՝ պատկանելութեան երկու ափերի մէջտեղում, մի կողմից քրիստոնեայ, միւս կողմից մահմետական. նոյն ինքնութեան երկու կողմերը, մէկը՝ ճեղքուած, մերժուած, թաքնուած, իսկ միւսը՝ պարտադրուած:

Լռութեան մատնուած այս հայերի գերակշիռ մասը զրկուեցին իրենց անուններից, երբ Մուսթաֆա Քեմալի օրօք թուրքական երիտասարդ հանրապետութեան ընդունած օրէնքով Թուրքիայի բոլոր քաղաքացիներին պարտադրուեց ազգանուն ստանալ: Մեծ մասը առաջին իսկ սերնդից հրաժարուեցին իրենց հայկական անուններից (թաքուն մնալու նպատակով կամ փրկուած որբերի շատ արագ ձուլման պատճառով) եւ մոռացան իրենց լեզուն, բացառութեամբ մի քանի շրջաններում՝ յատկապէս Սասունում: Նրանք պահպանել են կրօնական սովորոյթների, տօների, ծէսերի առանձին տարրեր՝ աղօթքի մի պատառիկ, խաչակնքում եւ այլն: Այժմ 60 տարեկան սասունցի մի կին՝ շատ երիտասարդ տարիքում ամուսնացել է հարեւան գիւղից Ս-ի հետ: Նրա (խմբի ներսում ամուսնացած) նախնիները կրօնափոխ են եղել, ինչը սովորաբար նշանակում է՝ հարմարուողականութիւնից կամ վախի զգացումից յաճախում են մզկիթ: Այս ամուսնութեան ընթացքում, քանի որ իր ամուսինը հայ քրիստոնեայ է մնացել, իր խօսքերով՝ ինքը եւս քրիստոնէութիւն է «վերընդունել»…

Պէտք է, սակայն, նկատել, որ խնդրոյ առարկայ հայերի այս խմբին իսլամացած կամ կրօնափոխ որակելով կարեւոր մի բան հաշուի չենք առնում. 1915 թ. գործադրուած բռնութիւնը այս վերապրածների համար շարունակուել է մշակութային ցեղասպանութեամբ, որը տեղի է ունեցել այսօր աւերակների վերածուած հազարամեայ հայկական տարածքներում: Ցեղասպանութիւնը միայն ֆիզիքական բնաջնջում չէր, այլ նաեւ վերացումն էր այն ամէնի, ինչը կերտում է ազգը՝ նրա նիւթական տարածքն ու հոգեկան աշխարհը. պաշտամունքային շէնքեր, յուշարձաններ, գերեզմանոցներ, գիւղեր, եւ ի հարկէ, դպրոցներ, ակումբներ, քաղաքներում փոքր խանութներ… Այստեղ մենք գտնւում ենք ոչ այնքան իսլամացման գործընթացի առջեւ, որը տեղի է ունեցել ցեղասպանութեան ընթացքում (փրկուելու միջոց) եւ դրանից անմիջապէս յետոյ (վախի զգացում), ինչքան մշակութային ձուլման հսկայական մի գործընթացի առջեւ, ինչը ցեղասպանութեան շարունակութիւնն է ու համալրումը: Պոլսոյ պատրիարքութիւնն ու ժամանակակից Թուրքիան հայերի նկատմամբ խստօրէն կիրառում են մի «կարգավիճակ», որն ի վերջոյ, օսմանեան միլլէթի ընդամէնը նորացուած տարբերակն է, ըստ որի՝ հայերը կրօնական համայնք են: Իսկ սա այն դէպքում, երբ հայերը նախ եւ առաջ ազգ են, որի ծննդեան վկայականում նշուած է, որ նա առաջինն է ճանաչել քրիստոնէութիւնը որպէս պետական կրօն (301 եւ 307 թթ. միջեւ), բայց յայտնի է, որ նրա պատմութիւնը չի սկսւում քրիստոնէութիւնից: Ընդ որում՝ քրիստոնէութեան ընդունումը առաջին հերթին քաղաքական նպատակ էր հետապնդում (Բիւզանդիայից եւ տարածաշրջանի միւս ժողովուրդներից առանձնանալու), իսկ այն իրականացաւ բռնութեամբ՝ արմատախիլ անելով նախկին հաւատքի ու հաւատալիքների բոլոր ձեւերը, որոնք ընդհանուր առմամբ կապւում էին զրադաշտութեան հետ:

Արմատներին վերադարձի շարժումը վտանգուած է

Վերջին երկու տարում Թուրքիայում աւտորիտարիզմի շեշտակի աճը, PKK-ի անդամ լինելու մէջ կասկածւող քիւրտ բնակչութեան նկատմամբ մահաբեր բռնութիւնները կարծես ահազանգում են 2010-ից ի վեր արձանագրուած բոլոր տեսակի առաջընթացների աւարտը:

Տիարպեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերաօծումը հայերի այս խմբից շատերին հնարաւորութիւն տուեց վերագտնել իրենց փշրուած ինքնութիւնը, ոչ միայն կրօնական ճանապարհով (եկեղեցին մշտական քահանայ չունի), այլ նաեւ Թուրքիայի արեւելքում քրտաբնակ հսկայական այս քաղաքում հայկական մի վայրի վերստեղծումով: Հանդիպման վայր դարձած այս տարածքում կազմակերպուեցին հայերենի դասընթացներ, մատուցուեցին պատարագներ: Հիմնականում ալեւիներով (որոնք նոյնպէս հալածանքների ենթարկուած փոքրամասնութիւն են) բնակեցուած Տերսիմում հայերն իրենց խօսքն ասացին Թունջելիում ստեղծելով Տերսիմի հայերի ասոցիացիա: Նոյնը վերջերս տեղի ունեցաւ Մուշում, մինչդեռ 2007 թ. դաշտային յետազօտութեան ժամանակ մեր հանդիպած ընտանիքները բացառում էին նմանատիպ միութեան գաղափարը՝ տեղի քրտական բնակչութեան թշնամական վերաբերմունքի ու հնարաւոր պետական հալածանքների պատճառով:

Մարդիկ սկսեցին խօսքից գործի անցնել՝ գիւղերում ու քաղաքներում հայերի հաւաքավայրեր ստեղծել: Թէեւ երեւոյթը դեռ սահմանափակ էր, բայց այն արտասովոր էր՝ վախը տեղի էր տուել: Հրանդ Տինքի սպանութիւնից յետոյ արեւելքի այս «ձայնազուրկների» ձայնը լռել էր, բայց նրա ժառանգութեանը տէր կանգնողներ եղան՝ մասնաւորապէս Նոր Զարթօնք շարժումը,Ակօսը, որ շարունակում էր լոյս տեսնել, եւ նրա շուրջ ստեղծուած հիմնադրամը. նրանք շարունակում են կոտրել Թուրքիայի հասարակութեան տաբուները: Թուրքիայի խորհրդարանում այսօր երեք պատգամաւորի առկայութիւնը նոյնպէս մեծ առաջադիմութիւն է (նրանցից մէկը՝ քրտամէտ կուսակցութիւնից ընտրուած Կարօ Փայլանը սպառնալիքի տակ է), բայց Անգարայի կառավարութեան բռնաճնշումները մասամբ ստուերում են այն: Իշխանութիւնը վերջ է դնում Թուրքիայում սպասուող բարեփոխումներին եւ իր արիւնահեղ գործողութիւններով յիշեցնում է շատ առումներով 80-ական թուականների զինուորական վարչակարգի մութ տարիները, ինչպէս նաեւ Աթաթուրքի կամ Օսմանեան կայսրութեան վերջին տարիների աւտորիտարիզմը: Չափաւոր իսլամիստական կուսակցութեան դիմակն ընկաւ (ընդ որում՝ այս հակասական արտայայտութիւնը համարժէք է չափաւոր ծայրայեղականներ ասելուն): Նախագահ Էրտողանը, ով չի վարանում ընտրութիւնների գործընթացը մանիպուլիացիայի ենթարկել երբ դրանք իր օգտին բացարձակ մեծամասնութիւն չեն ապահովում, ոչ միայն ճնշում է արեւելքի քիւրտ բնակչութեանը, այլեւ բոլոր նրանց, ովքեր սկսել էին ձեւաւորել ազատ քաղաքացիական հասարակութիւն եւ ներկայացնում էին նոր սկիզբ առնող ժողովրդավարութեան յոյսերը՝ Գեզի այգու ակցիաներին մասնակցած լրագրողներին, գիտնականներին, երիտասարդութեանը եւ այլն:

Այս համատեքստում վտանգուած է թուում բարդ ճակատագրով հայերի սերունդների վերջին տարիներին սկիզբ առած վերածնունդը, որոնք իսկապէս տէր են կանգնում իրենց ինքնութեանը: Այդ վերածնունդը կարող է լինել նաեւ այն ձեւով, որով հայերը պատկերացնում են իրենց սեփական ինքնութիւնը. Ֆրանսիա ժամանած վերապրածների հայկական յիշողութիւնը փոխանցուել է 1915 թուականի տրամայի միջոցով եւ յաճախ կանգ է առել ջարդի վրայ՝ եւ ոչ թէ նրան նախորդող կեանքի… Մինչեւ 40-ական թուականները Մարսէյլի հայկական թաղամասերում որոշ կանայք դեռեւս աւանդական զգեստներ էին հագնում, թուրքերէնը լայնօրէն խօսւում էր վերապրածների շրջանակում, իսկ կիրակնօրեայ դպրոցները, որտեղ դասաւանդւում էր հայերէնը, իրականում մշակութային ձուլման վախի դէմ պատասխան էր: Այդ նոյն թաղամասերում, վերապրածների ապրելակերպը տեսանելի է 20-30-ականների սեւ ու սպիտակ լուսանկարներում, որոնք ոչինչ չեն ասում նրանց առօրեայ իրականութեան մասին: 1915-ից յետոյ Արեւմուտքի ամենատարբեր երկրներում հայտնված հայի բեկորները անատոլիացիներ էին, որոնք իրենց սովորոյթներով բաւականին նման էին արեւելքի այն հայերին, որոնք 80-ական թուականներին յայտնուեցին Սթամպուլի փողոցներում:

Թուրքահայ համայնքի համաձայն, թուրքական օրէնքի համաձայն, Պատրիարքարանի համաձայն այս ինքնութեան սահմանները անխախտ են: Սփիւռքում (ընդ որում՝ բազմադէմ) ինքնութիւնը չորս սերունդ շարունակ զարգացում է ապրել, բայց բնականօրէն շարունակում է ինքնաբնորոշուել պարադիկմաների միջոցով, որոնք գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար ամրագրուած են բոլոր ժողովուրդների ու ազգերի մէջ: Հայաստանում, Մարսէյլի մի թաղամասում կամ Սթամպուլի մի եկեղեցում՝ վերապրած այս հայերի սերունդներին հանդիպելիս մեր մէջ հարց է ծագում՝ ի՞նչն է այսօր (կամ երէկ) կերտում հայ ինքնութիւնը եւ ի՞նչ տեղ պէտք է յատկացնել մշակութապէս ձուլուած եւ երբեմն իսկապէս իսլամացած այս ընտանիքներին: Իմանալով, որ, մեր կարծիքով, այս խնդիրը այնքան կրօնական չէ, ինչքան մշակութային, իսկ Թուրքիայում՝ աւելի շատ քաղաքական, քանի որ նրանց «յատկացուած» հայի կարգավիճակն իսկ հարցականի տակ է դրւում:

1.- Fethiye Çetin, Le livre de ma Grand-Mère, éditions de l’Aube, 2006. Première publication (en turc) Anneannem, Metis, 2004. Fethiye Çetin, Ayse Gül Altinay, Torunlar, (les Petis enfants) Metis, 2010 (en turc)

2.- Մեր ուսումնասիրութիւնը, Les restes de l’épée, éditions Thaddée, 2012, s’est concentrée sur les provinces orientales, non sur l’ensemble de la Turquie actuelle.

3.- Raymond Kévorkian, Le génocide des Arméniens, Odile Jacob, 2006, p. 929

4.- Խօսքը, ինչպէս Ֆեթհիէ Չեթինը մեր զրոյցի ընթացքում հաստատեց, նուաստացուցիչ մի արտայայտութեան մասին է, որ թուրքերէնում օգտագործւում է մատնանշելու համար ցեղասպանութիւնը վերապրածների ժառանգներին: