Ակնի հայկական գիւղերու բռնի իսլամացումը 1662-ին
Հայ լեզուաբան Հրաչեայ Աճառեանի (1876-1953) «Հայ գաղթականութեան պատմութիւն» ծաւալուն աշխատութեան մէջ, շատ մը հատուածներու մէջ կը նշուին Արեւմտահայաստանի շարք մը բնակավայրերու բռնի իսլամացման դէպեքերու մասին 15-րդ դարէն մինչեւ 19-րդ դար։ Ստորեւ կը ներկայացնենք վերոնշեալ գիրքէն Ակնի շրջակայ գիւղերու իսլամացման պատմութիւնը, պահելով Աճառեանի գրելաձեւի հարազատութիւնը։
Պէտք չէ կարծել, թէ օսմանեան տիրապետութեան ժամանակ Մալաթիայի շրջանը երջանիկ օրեր տեսաւ: Ընդհակառակը, ինչպէս Կեսարիայի, Էնկիւրիի, Կիլիկիայի եւ Տրապիզոնի շրջաններում, այստեղ էլ տաճիկները կրօնական հալածանք անեցին հայոց դէմ եւ ամէն կերպ աշխատեցին մահմեդական դարձնել:
Այս հալածանքների ժամանակ աւերվեցին Տիւրիկի Ս. Գէորգ, Ս. Խնդրակատար եւ Ս. Սարգիս եկեղեցիները: Վերջինը, որ յիշւում է 1480 թվից, մի թուրքի ձեռքով խլվեց, աւերվեց ու պարտէզի վերածվեց: Մալաթիայի Կալանչ գիւղի Ս. Նշան եկեղեցին, որ յիշուած է 1569 թվից, նոյնպէս աւերվեց եւ գիւղի բնակիչները ցրվեցին: 1662-ին թուրքերը Ակնի հայոց եկեղեցիները կործանեցին. շրջակայ գիւղերից շատերը, չդիմանալով հալածանքներին, ստիպվեցին մահմեդականութիւնը ընդունել: Այսպէս են՝ Փակիր, Արգոյ, Ագրակ, Ապրանք, Սանդուխ, Վեց գէղի Ագրակ, Միջին գեղ, Վան, Աղւորիկ, Սերկեւիլ, Գազան, Աշոտկայ, Հոլդար, Արտօս, Աւերակ, Արակայ, Հռապատ, Թաւօք, Ուռէք, Հաբանոս, Բազմաշէն, Կեճակի, Փշատի եւն գիւղերը: Նոյնպէս Եփրատի միւս երեսը՝ բուն Հայաստանի մէջ, Չմշկածագի Ս. Թորոս գաւառն ամբողջովին: Յիշեալ գիւղերի բնակիչները այսօր մոլեռանդ մահմեդականներ են եւ թէեւ իրենց գիւղերի անունները հայ, իրենց սովորութիւններից շատերը հայ, նոյն իսկ իրենց լեզվի մէջ էլ շատ բառեր հայերէն են, բայց հայոց ոխերիմ թշնամի են:
1760-ական թուականներին թրքացաւ Ակնի Կաշօ գիւղը, որ գրեթէ Կամարակապանին կից է, որի համար հետեւեալն են պատմում: Տաճկաց նեղութիւններին չդիմանալով՝ Կաշօցիք որոշում են ընդունել մահմեդականութիւնը: Նոյն ժամանակ քահանան այգումն էր. երէցկինը վազում է նրա մօտ՝ գուժելու, թէ գիւղացիք ահա տաճկացան: «Վա՜յ, քառը, բղաւում է քահանան, սէն տահա կեավուրճա մը սէօյէրսըն. պէն չօքտան տաճիկ օլմուշըմ» (Ա՜յ կնիկ, դու դեռ անհաւատի (հայի) լեզւո՞վ ես խօսում. ես վաղուց եմ թուրքացել): Երէց կինը վազում է մօտակայ Կամրկապ գիւղը եւ ձայն է տալիս գիւղացիներին. «Ես միայն մնացի հայ, իմ հոգուն խո՛ւնկ ծխեցէք»: Եւ մազերը փետելով՝ Եփրատն է նետւում: Գիւղացիք մարմինը հանում են եւ պատւով թաղում: Մինչեւ այսօր էլ Կարմրկապցիք ամէն տաղաւարի օրհնում են նրա գերեզմանը եւ շաբաթ երեկոները խունկ ծխում, օրհնում եւ ասում. «Աստուած ողորմի Կաշոյի երէցկին Մամային»: Կաշօ գիւղի թաղերը եւ գերդաստանը մինչեւ այսօր էլ պահում են իրենց հին հայկական անունները, բայց իրենք մոլեռանդ տաճիկ են: