Աքսորի Ճամբուն Վրայ՝ 100 Տարի Ետք Այնթապի Մէջ
Լրագրող եւ «Ակօս»ի նախկին աշխատակից Արիս Նալճը «Արմինիըն Ուիքլի»-ի մէջ հրատարակուած իր ճանապարհորդագրութեան մէջ կը գրէ.
«Աքսորի ճամբուն վրայ հասայ ուղեւորութեանս վերջին հանգրուանին՝ Անթեփ կամ ինչպէս հայերէնով կ’ըսենք Այնթապ։ Մեր ճանապարհին վրայ յառաջանալու ընթացքին զգացական բեռս հետզհետէ աւելի ծանրացաւ։ Այնթապ հասնելէ ետք սկսայ ուժասպառ զգալ։ Իւրաքանչիւր նոր քաղաք այցելելով՝ մտածեցի այն մարդոց մասին‚ որոնք ինծմէ առաջ քալեցին այս ճամբուն վրայ առանց հանգստանալու եւ առանց ջուրի‚ եւ մտածեցի այդ տառապանքին մասին‚ ինչ որ վրաս ճնշեց ծանր ու ճնշիչ խոնաւութեան նման։ Երբ գիշերով Այնթապ հասայ‚ սկսայ փնտռել սափրիչ մը՝ քիչ մը հանգստանալու եւ ինքզինքս գտնելու համար։ Հայկական նախկին թաղամասին մէջ‚ որ այժմ Քուրթուլուշ մզկիթի լոյսով թեթեւօրէն լուսաւորուած է‚ գտայ սափրիչ մը‚ որ իր ածելին կը սրէր։ Մտածեցի‚ որ ատիկա լաւ տեղ է ոչ միայն ածիլուելու‚ այլ նաեւ թաղամասին պատմութեան ծանօթանալու համար։
«Նախքան Այթնապ գալս‚ նախկին Մերեամ Անա հայկական եկեղեցին‚ որ 1980-ական թուականներուն կը ծառայէր իբրեւ բանտ եւ ներկայիս վերածուած է Քուրթուլուշ մզկիթին‚ մեծ վերանորոգութեան ենթարկուած է։ Երբ սափրիչին գացի‚ ականջիս հասաւ մզկիթին տակ գտնուող խանութին սեփականատէրերուն զրոյցին ձայնը։ Վարդապետներուն բնակարանները‚ որոնք եկեղեցւոյ ետին էին‚ ներկայիս կը վերանորոգուին։ Ըստ սափրիչին‚ «այս թաղամասին մէջ ամէն բան վերանորոգելը շատ երկար ժամանակ կ’առնէ։ Ուրբաթ օրերը թերեւս միայն 10 անձ նամազ կատարելու համար մզկիթ կու գայ»։ Քաղաքի իւրաքանչիւր անկիւն թանգարան կայ‚ շնորհիւ Այնթապի քաղաքապետութեան ձեռնարկած «Թանգարան քաղաք» նախաձեռնութեան։ Եւ այդ թանգարանները ատենօք հայերու տուներ էին։
Թրքական դրօշ մը ծածկելու համար խաչը
«Այնթապցի «Մուրատ Ուչաներ Թուրքիոյ մէջ բազմաթիւ պատմաբաններէն աւելի խոր ու մանրամասն տեղեկութիւններ ունի Այնթապի մասին։ Իր սեփական ջանքերով սորվեցաւ հայերէն եւ Այնթապի պատմութեան մասին բազմաթիւ գիրքեր թարգմանեց‚ եւ շրջանին լաւագոյն առաջնորդն է։
«Առաջին հերթին կ’երթանք Մերեամ Անա եկեղեցի։ Վարդապետներու տուներու վերանորոգութիւնը դիտելէ ետք‚ ներս նայեցայ։ Տարիներէ ի վեր եկեղեցւոյ խորանին վրայ կախուած է դրօշ մը՝ թրքական դրօշ մը ծածկելու համար անոր ետին գտնուող խաչը։ Դրօշը այդտեղ կը մնայ‚ մինչ վերանորոգութեան աշխատանքը կը շարունակուի։ Յստակ է‚ թէ ոմանք կը կարծեն‚ որ եթէ Քուրթուլուշ մզկիթին անցեալը պահուած մնայ‚ եթէ խաչեր տեսանելի չեն‚ մարդիկ պիտի մոռնան թէ այդ շինութիւնը ժամանակին եկեղեցի մըն էր։
«Եկեղեցւոյ ճիշդ դիմացի կողմը գտնուող հայկական թաղամասը վերանորոգութեան կ’ենթարկուի։ Թաղամասին գրեթէ բոլոր տուները նոր կճածեփ արտաքին մը կը ստանան։ Միւս կողմէ՝ անոնց մէջը տակաւին փլատակ է։ Եւ եկեղեցւոյ կողքին գտնուող Վարդանեան դպրոցը փլատակ վիճակի մէջ լքուած է։
Նազարեանները
«Ուչաների հետ հայկական թաղամասին մէջ քալելու ընթացքին‚ մուտք գործեցինք հին տուն մը‚ որ մանր-մունր վերանորոգութենէ ետք կը ծառայէ իբրեւ սրճարան։ «Այս մէկը շատ պիտի սիրես»‚ խանդավառ ըսաւ ինծի‚ եւ հասկցայ թէ ներս մտնեմ եթէ ինչ պիտի տեսնեմ։ Շէնքին ձախ կողմը Ուչաների խնդրանքով ամբողջովին պահպանուած է։ Փափիրիւս քաֆէի սեփականատէրը շէնքին այս բաժինը պահած է ինչպէս որ էր։ Աջ կողմը‚ որ օրին տան ծառաներուն եւ գործաւորներուն կողմէ կ՚օգտագործուէր‚ վերածուած է սրճարանի։ Նազարեանները 1700-ական թուականներուն քաղաքի ամէնէն հարուստ ու ազդեցիկ ընտանիքներէն մէկն էին։ Տան երեցը‚ ծանօթ «Ղարա Նազար» (Սեւ Նազար) անունով այս բնակարանը կառուցել տուած էր 1825-ին։ Անոր անունը գրուած է շէնքին շուրջ բազմաթիւ տեղեր։ Այս շէնքին ամէնէն կարեւոր երեւոյթը այն է‚ որ այդ սենեակներուն պատերը‚ դռները եւ առաստաղները վերապրած են եւ տակաւին անոնց վրայ կան բազմաթիւ լուսանկարներ եւ գրութիւններ‚ որոնք Հայոց պատմութեան համար կարեւոր են։ Մինչեւ հիմա Անատոլուի մէջ կատարած ճամբորդութիւններուս ընթացքին այսպէս լաւապէս պահպանուած եւ կանգուն մնացած շէնք մը չեմ տեսած։
Գէորգ Չաւուշի կինը
«Մուրատ Ուչաներ ինծի ցոյց կու տայ մէկ այլ տուն մը‚ որուն վերանորոգութեան աշխատանքը ինք սկսած է‚ սակայն չէ կարողացած աւարտել։ Կը բացատրէ‚ թէ վերի յարկին մէջ գտած է լուսանկարը հայ հռչակաւոր յեղափոխական Գէորգ Չաւուշի կնկան՝ զէնքը ձեռքին։ Այնթապի մէջ ամէն ուր վերանորոգութիւններ տեղի կ’ունենան։ Տակաւին պատահաբար կրնանք հանդիպիլ հայերու ներկայութեան հետքերու։ Այթապի բնակիչները անկեղծօրէն այս հարցին շուրջ լայնամիտ են։ Թէյ խմելու կը նստինք։ Ճելալ Տենիզ եւ իր բարեկամները եւս մեզի կը միանան։ Երկու գաւաթ ետք‚ մեզի նոր միացողներ կ’ըլլան եւ սեղանին շուրջ զրոյցը կը խորանայ։
«Հոտը այնքան սուր էր‚ որ չէին կրնար քնանալ»
Այնթապցի գեղանկարիչ Նուսրեթ հօրեղբայրը, որ սեղանին անկիւնը լուռ նստած էր յանկարծ սկսաւ խօսիլ։ «Ուրֆայի եւ Ատիամանի մէջ շատեր ջարդուեցան։ Մեր մեծ հայրերը մեզի կը պատմէին‚ «զանոնք սպաննեցինք եւ գետը նետեցինք‚ այնքան շատ դիակներ կային որ մէկ ափէն միւսը կամուրջ գոյացաւ։ 5 քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ գարշահոտութիւն կար»։
Չեմ գիտեր ինչ ըսել։ Այնքան վարժուած էի պատմութիւնը հայերէ լսելու‚ որ ներկայիս Այնթապի մէջ «հակառակորդ կողմէն» լսելը գրեթէ ուղղակի առերեսման նման է։ Նուսրեթ հօրեղբայրը կը շարունակէ. «Ատիյամանի հինգ գիւղերէ զանոնք հաւաքեցին։ «Ձեզի զինուորներ պիտի տանք»‚ ըսին։ Ապա զանոնք բոլորն ալ դաշունահարեցին։ Մեծ հայրս ինծի այս պատմեց»։
Մէկ մասս դաւաճան է‚ միւս մասս՝ փրկարար
«Ճենանի ընտանիքի պատմութիւնը օսմանեան ժամանակներէն է։ Ալի Ճենանին Միութիւն եւ բարգաւաճում կոմիտէի հիմնադիր անդամներէն էր‚ եւ Օսմանեան խորհրդարանի անդամ երեսփոխան մը։ Ծանօթ է‚ որ ան Աթաթուրքին մօտիկ անձնաւորութիւն մըն էր եւ հռչակաւոր էր հայերու տարագրման գծով իր աշխոյժ քարոզչութեամբ։ 1924-ին նաեւ առեւտուրի նախարար էր։ Այս մարդուն անունը անմահացած է հայկական եւ թրքական թաղամասերուն ճիշդ մէջտեղը գտնուող մշակութային կեդրոնին ձեւով։ Ծանօթ է‚ որ այդտեղ հետաքրքրական հաւաքներ տեղի ունեցած են։ Կ’ըսուի‚ թէ հայ ժողովուրդի տեղահանման հարցի քննարկումը այդտեղ տեղի ունեցած է։
«Ճենանի ընտանիքի մէկ հեռաւոր ազգականը կը նստի սեղանին հեռաւոր անկիւնը։ Հալուք Սոյսալ։ Ան կը բացատրէ‚ թէ Ճենանի ընտանիքին մէկ մասը իրականութեան մէջ տեղահանութեան ընթացքին պահած է հայեր։ «Ընտանիքիս մէկ մասը դաւաճաններ են‚ միւս մասը՝ փրկարարներ»‚ կ’ըսէ ան դառնագին խնդուքով։ «Իրականութեան մէջ տակաւին կ’ըսուի‚ թէ Ճենանի ընտանիքը հայկական է։ Մեր տան մէջ պեղումներ կատարուեցան ոսկի գտնելու համար։ Այն տարաձայնութիւնը կայ‚ թէ թաղման արարողութեան ընթացքին արտասանուած անունը Յարութիւն Ճենանեան էր»։
«Սկիզբը զրոյցին մասնակիցներէն ոչ ոք հաւատաց։ Այնթապ վերադարձի ճամբուն վրայ համացանցի վրայ պզտիկ պրպտում մը կատարելով գտայ թէ Թարսուս քոլեժի հիմնադիրներէն եւ 1888-93-ին տնօրէնը Յարութիւն Ճենանեան անունով մէկն էր։ Այդ մէկը գտայ դպրոցին կայքին վրայ։ Նոյն աղբիւրը ինծի կը յայտնէ‚ թէ Ճենանեանները Այնթապէն են։ Այս բոլոր պարզապէս զուգադիպութի՞ւն է‚ ինքզինքիս հարց տուի։ Սակայն այս մէկը արդէն այլ հետազօտութեան նիւթ է»։