Ցեղասպանութեան 110-ամեակին մօտենում ենք կորսուած Արցախի, պետականութեան կորստի եւ ազգային ինքնութիւնից հրաժարուելու քաղաքականութեան բեռով. Այվազեան

Արա Այվազեան
ՀՀ նախկին արտգործնախարար
Դիւանագէտների համահայկական խորհրդի հիմնադիր անդամ

Ցեղասպանութեան 110-ամեակին մենք մօտենում ենք կորսուած Արցախի, պետականութեան կորստի եւ ազգային ինքնութիւնից հրաժարուելու քաղաքականութեան բեռով։

Մենք կանգնած ենք ծայրայեղ մարտահրաւէրների առաջ, որոնք պահանջում է մի կողմից՝ պատմութեան ճիշդ գնահատում, միւս կողմից՝ ապագայի ճիշդ պլանաւորում։

1999 թուականին յայտնի ցեղասպանագէտ Վահագն Տատրեանը հրապարակեց իր «Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման թուրքական հիմնական տարրերը» աշխատութիւնը՝ ի պատասխան նոյն թուականի Մայիսին Ուաշինկթոնում Թուրքիայի դեսպանի՝ ԱՄՆ Կոնգրեսի ներկայացուցիչներին ուղղուած 11 էջանոց նամակի, որում նա շարադրել էր Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար տարիների ընթացքում թուրքական գերատեսչութիւնների եւ ուղեղային կեդրոնների մշակած հիմնական թեզերը: Ինչպէս իր բոլոր աշխատութիւններում, այնպէս էլ այս գրքոյկում փրոֆեսոր Տատրեանն անհերքելի փաստարկներով եւ անխոցելի տրամաբանութեամբ ջախջախել էր արհեստավարժօրէն կառուցուած՝ թուրքական «ժխտողական արդիւնաբերութեան» բոլոր հաստատումները: Ինչը չէր կարող կանխատեսել մեր անուանի հայրենակիցը՝ այն էր, որ ընդամէնը 2,5 տասնամեակ անց հենց Հայաստանի Հանրապետութեան իշխող վերնախաւը կարող է նպաստել Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման եւ ուրացման գործին:

Վերջերս նոյն այդ պաշտօնեաների կողմից հրապարակային հարցադրում արուեց, թէ ինչպէ՞ս եղաւ, որ 1939 թուականին Հայոց ցեղասպանութեան օրակարգ չի եղել, եւ ո՞նց է, որ 1950-ին այդ օրակարգը յայտնուեց: Այս հարցադրումն ակնյայտ ենթատեքստ ունի, իբր՝ ցեղասպանութեան թեման օգտագործուել է մէկ այլ երկրի կամ երկրների աշխարհաքաղաքական հաշուարկների եւ դաւադիր ծրագրերի իրականացման համար: Վերջին տասնամեակներին, ի հարկէ, մենք բոլորս ականատես ենք եղել, թէ ինչպէս են այս կամ այն երկիրը կամ գործիչը շահարկել մեր ազգի ողբերգութիւնը՝ տարբեր երկրներում ապրող հայ համայնքների աջակցութիւնը ստանալու կամ՝ ինչ-ինչ հարցեր լուծելու նպատակով Անգարայի վրայ ճնշում գործադրելու համար: Այդուհանդերձ, նոյնիսկ այս դրսեւորումները որպէս հիմք են ընդունել Հայոց ցեղասպանութեան՝ արդէն իսկ օրակարգային հարց լինելու ակնյայտ փաստը: Ուստի փորձենք վերյիշել, թէ իրականում ինչպէս ձեւաւորուեց այդ օրակարգը:

1915 թուականին Օսմանեան կայսրութիւնում իրականացուած՝ հայ ժողովրդի ծրագրուած բնաջնջումը 1915 թուականի Մայիսի 24-ին Ռուսաստանի, Մեծ Բրիտանիայի եւ Ֆրանսայի կողմից առաջին անգամ որակուեց որպէս «մարդկութեան դէմ յանցագործութիւն»։ Չնայած Առաջին աշխարհամարտից յետոյ 1919-1920 թթ. որոշում կայացուեց ռազմական դատարաններում հետապնդել օսմանեան պաշտօնեաների յանցագործութիւնները, որոնք հիմնականում կատարուել էին հայ բնակչութեան դէմ, ջարդերի կազմակերպիչներն այդուհանդերձ խուսափեցին պատասխանատուութիւնից եւ ազատ ճամբորդեցին Գերմանիա, Իտալիա եւ Կեդրոնական Ասիա, քանի որ գոյութիւն չունէին միջազգային օրէնքներ, որոնց համաձայն նրանք կարող էին դատուել:
Մինչեւ «ցեղասպանութեան» հայեցակարգի գիւտը «մարդկութեան դէմ յանցագործութիւնները» համարւում էին գերագոյն ոճրագործութիւն եւ ներառուած էին Նիւրենպերկի տրիբունալի կանոնադրութեան մէջ։ Ռաֆայէլ Լեմքինը 1946 թուականի իր զեկոյցում, որը հիմք հանդիսացաւ ՄԱԿ-ի Ցեղասպանութեան կոնվենցիայի ընդունման համար, ամփոփել էր ցեղասպանութիւն համարուող ջարդերի ցանկը հետեւեալ բառերով. «…եւ ժամանակային առումով մեզ ամենամօտն է հայերի հետ կատարուածը»: Այս իմաստով եւ պատմաիրաւական տեսանկիւնից Հայոց ցեղասպանութիւնը հանդիսացել է ժամանակակից ցեղասպանութիւնների նախատիպ:

Եւ այսպէս, հայերի համար շրջադարձային դարձաւ Նիւրենպերկի դատավարութիւնը, որը պատժի ենթարկեց նացիստական Գերմանիայի վերնախաւին պատերազմական յանցագործութիւնների եւ մարդկութեան դէմ յանցագործութիւնների համար: Հոլոքոստում միլիոնաւոր հրեաների սիստեմատիկ սպանութիւնը նշանակալից տեղ էր զբաղեցնում դատավարութեան ընթացքում: Նիւրենպերկի դատավարութիւնն արդարացիօրէն համարուեց միջազգային քրէական իրաւունքի իսկական սկիզբ: Բայց Նիւրենպերկն ունեցաւ նաեւ քաղաքական եւ պատմական կարեւորագոյն հետեւանքներ. 1948 թ. ստեղծուեց Իսրայէլի պետութիւնը, իսկ 1952 թուականին գերմանական կառավարութիւնը, չնայած պատասխանատուութիւն չէր կրում իր նախորդների յանցագործութիւնների համար, ընդունեց Հոլոքոստի յաւերժացումը՝ այդպիսով օրինակ եւ բարոյական ուղեցոյց դառնալով միւսների համար։ Հոլոքոստի լուսաբանումն ու դատապարտումն առանցքային ազդեցութիւն ունեցան նաեւ պատմագիտութեան վրայ: Այս պահից ի վեր՝ կոլեկտիւ յիշողութեան ուսումնասիրութեան մէջ հիմնարար փոփոխութիւն գրանցուեց՝ յաղթողների կողմից պարտադրուած պատմութիւնը կամ, ինչպէս Նիցշէն էր անուանում, «մոնումենտալ պատմութիւնը», սկսեց լրացուել «զոհերի պատմութեամբ»։

Նիւրենպերկն արդարութեան հասնելու նոր յոյս արթնացրեց տարբեր երկրներում ապրող հայերի շրջանում եւ անկիւնաքարային դարձաւ Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման օրակարգի ձեւաւորման համար: Ոգեւորուած Նիւրենպէրկում գրանցուած ճշմարտութեան եւ արդարութեան յաղթարշաւով՝ հայերն աշխարհի տարբեր անկիւններում եւ ապա նաեւ՝ Խորհրդային Հայաստանում սկսեցին բարձրաձայնել իրենց հետ կատարուածը, նախաձեռնեցին փաստերի հաւաքագրման գործունէութիւն, մասնագիտացան պատմական, իրաւաբանական, սոցիալ-հոգեբանական եւ գիտական այլ հետազօտութիւններում, որոնց հաւաքական արդիւնքը հիմք ծառայեց հայերի ցեղասպանութեան պատմութեան տարածման եւ քաղաքական պայքարի համար: Դժուարին եւ համբերատար այս համազգային զարթօնքի արդիւնքում Մեծ Եղեռնը «մոռացուած ցեղասպանութիւնից» հետզհետէ վերածուեց օրակարգային հարցի, թէեւ աշխարհաքաղաքական տեսանկիւնից ոմանց համար դարձաւ «անյարմար ցեղասպանութիւն»: Այսօր՝ աւելի քան հարիւր տարի անց, կարելի է վստահօրէն փաստել, որ պատմական հետազօտութիւնների արդիւնքում կուտակուած գիտելիքները եւ յիշողութեան քաղաքականութեան լայն դրսեւորումները վերջին 60 տարիների ընթացքում ներառել են Հայոց ցեղասպանութիւնը որպէս միջազգային յիշողութեան կարեւոր եւ անբաժան մաս: Բայց ի տարբերութիւն Հոլոքոստի, Հայոց ցեղասպանութեան կլոպալ իրազեկումը դեռեւս չի վերածուել համաշխարհային ճանաչման: Հետեւաբար, գիտելիքի եւ ճանաչման միջեւ անհամաչափութիւնը դարձաւ հայկական ողբերգութեան տարբերակիչ յատկանիշը։

Հայաստանի վերանկախացումը նոր բովանդակութիւն հաղորդեց ցեղասպանութեան օրակարգին: Յիշողութեան եւ ճշմարտութեան իրաւունքի հաստատման միջոցով միջազգային ճանաչումը կարող էր նպաստել ի վերջոյ հայերի եւ թուրքերի միջեւ մէկ դար առաջ ձեւաւորուած ջրբաժանի հետզհետէ վերացմանը, ծառայէր որպէս զսպաշապիկ՝ կանխելու ողբերգութեան կրկնութիւնը եւ ճանապարհ հարթէր պատմական հաշտեցման համար: Սակայն Անգարայի յամառութիւնը՝ լռեցնելու, մոռացութեան մատնելու, ժխտելու իր անցեալի ամօթալի էջերը եւ կերտելու անցեալը փառաբանող այլընտրանքային պատմութիւն, ի ցոյց դրեց, որ նա ունէր եւ շարունակում է ունենալ անցեալի մեծ ոճրագործութեան ցանկացած հետք ամբողջութեամբ վերացնելու նպատակ: Այս առումով դա կրկնակի ցեղասպանութիւն էր։

2020 թուականը մեր նորագոյն պատմութիւնը տարանջատեց երկու տարբեր իրականութիւնների՝ մինչպատերազմեան եւ յետպատերազմեան շրջանների, ինչպէս մէկ դար առաջ մեր նախնիների կեանքը բաժանուեց մինչեւ Մեծ Եղեռն եւ դրան յաջորդած ժամանակահատուածների: 2020 թ. պատերազմում եւ դրան յաջորդած տարիներին Թուրքիայի առանցքային դերակատարութիւնը վերակենդանացրեց ոչ միայն հայերի, այլեւ միջազգային դերակատարների գիտակցումը, որ Հայոց ցեղասպանութեան հարցը չի սահմանափակւում միայն պատմական եւ բարոյական հարթութիւնում, այլ շարունակում է դիտուել որպէս անաւարտ գործ մեր հարեւանների կողմից: Պատահական չէր, որ պատերազմին յաջորդած՝ 2021 թ. Ապրիլի 24-ին ականատես եղանք ոչ միայն կարեւոր յայտարարութիւնների, այլեւ զգացինք զօրակցութիւնը Հայաստան ժամանած օտարերկրեայ բազմաթիւ պաշտօնական պատուիրակութիւնների, որոնք հայատեացութեան քաղաքականութեան ուղղակի կապ եւ շարունակութիւն տեսան 100 տարի առաջ եւ մեր օրերում տեղի ունեցած մեծագոյն յանցագործութիւնների միջեւ:

Ապրիլի 24-ը շատ խորհուրդներ ունի, այդ թուում՝ որպէս համաշխարհային հայութեան միասնականութեան օր: Ցաւօք, 110-րդ տարելիցին ընդառաջ արձանագրում ենք, որ հայերի բնօրրան Արցախը ցեղասպան քաղաքականութեան հետեւանքով հայաթափուել է, Հայաստանի ապագան վտանգուած է, իսկ ժողովուրդը՝ պառակտուած եւ յուսալքուած: Փոխարէնը տեսնում ենք, որ այսպէս կոչուած «յաղթողները» պարտադրում են ընդունել իրենց երեւակայական պատմութիւնը, անպատիժ դատում են մեր հերոսներին եւ վաղը մեզ պատասխանատուութեան են կանչելու յօրինուած ցեղասպանութիւնների համար: Հակառակորդի հեռահար ծրագրերը կեանքի կը կոչուեն, եթէ շարունակենք մեր համազգային պաշտպանական կարողութիւնները քայքայել այսպէս կոչուած գաղափարական տրանսֆորմացիայի, Արցախի հիմնահարցի նենգափոխման եւ ուրացման, Հայոց ցեղասպանութեան «վերաիմաստաւորման» եւ այլ ճակատագրական սխալների միջոցով: Հետեւաբար, կարծում եմ, որ առաջիկայ Ապրիլի 24-ը պէտք է դառնայ մեր արժանապատուութեան, միասնականութեան, հաւատքի, հաւաքական կամքի եւ ուժի նոր աղբիւր՝ որպէսզի իրապէս այլեւս երբեք չառճակատուենք բնաջնջման սպառնալիքին: