Հայօրէն ճամբորդական օրագիր

ԱՐՇՕ ԶԱՔԱՐԵԱՆ

Կ՚ուղուիմ դէպի Եգիպտոս։ Հրեշտականման տալոջս տարելիցն է։ Ունիմ նաև երկրոդ կարևոր դրդապատճառ մը։ Այս տարի Թորոնթոյի ՀՕՄ-ի 31րդ Տոհմիկ օրը նուիրուած է Եգիպտոսի, Սուտանի և Եթովպիոյ հայ գաղութներուն։

Ճամբան Հոլանտայէն պիտի անցնիմ։ Տալոջս տղան՝ Խաչիկը հոն հասատուած է։ Արդէն բերանացի և գրաւոր գրած է. – «Քեռկին, արևմտահայերէն գիրքեր բեր հետդ։ Հոս հայկական գրադարան մը կը կազմենք և կ՚ուզենք որ Եւրոպայի լաւագոյնը ըլլայ»։

Պայուսակներս ուրախութեամբ լեցուցած եմ Ռ.Հատտէճեանի, Արամ Հայկազի, Մ. Գարագաշեանի, Մ. Թէօլելեանի, Հայոց պատմութեան, աւանդական ուղղագրութեան, Գ, Զօհրապի, Զօրավար Անդրանիկի և տոհմիկ օրերու գիրքերով որ Թորոնթոյի Համազգայինի գրատարածէն գնած եմ։

Ժամանումիս յաջորդ օրը արդէն կ՚ուղղուինք Ամսթըրտամի հայկական եկեղեցին, որ 1715-ին կառուցուած է։ Փլելու վտանգին մէջ էր։ Եթէ հայ գաղութը չվերականգնէր, հոլանտական կառավարութիւնը ձեռք պիտի ձգէր և նորոգուելէն վերջ պիտի վերածէր թանգարանի։ Այդպէսով այլևս պետութեան պիտի պատկանէր։ Գաղութի կատարած դրամահաւաքը բաւարար չէր եղած։ Բայց մեր հնարամիտ և արթուն հայերը գտած են շատ մատչելի ձևով պարտք առնելու միջոցը և մասնագէտներու միջոցաւ եկեղեցին նորոգել տուած։ Հոն նաև կայ հին տպագրական մեքենայ մը։ Երբ չորս դար առաջ Վատիկանի Պապը չէ արտօնած որ հայատառ գիրք տպուի, արցախցի Մատթէոս Ծարեցին մեկնած է Հոլանտա և յաջողած է հրատարակել 1661-ին «Յիսուս որդի» գիրքը, ապա «Յիշատակարան» մը։ Ես սիրեցի արցախցիի դրական յամառութիւնը և հնարամտութիւնը։ Գրադարանը իր անունով է։ Գրադարանապետը հոլանտուհի մըն է, որ սահուն արևելահայերէն կը խօսի և կը կարդայ։ Գրադարանը եկեղեցիի գետնայարկն է և շատ լաւ կառուցուած է։ Գիրքերուն մեծամասնութիւնը արևելահայերէն է։ Ուրեմն իմ նուիրած գիրքերս իրենց տեղը գտան։

Օգոստոս երկուքի առաւօտեան ժամը 1։00-ին կը հասնիմ Գահիրէ։ Օգոստոսի սարսափելի տաքը ինծի արգելք չ՚ըլլար, որ կարենամ պրպտել տեղեկութիւններ, հանդիպիլ կամ կապուիլ հեռախօսով կարևոր անձնաւորութիւններու հետ։

Տալոջս աղջիկը՝ Մարին ինծի հաւաստիացուցած է, որ ամէն տեղ պիտի տանի և արդէն Տոհմիկի գիրքին համար «փառաւոնական» նուէրի տոպրակներու փնտռտուքը ըրած է։ Առաջին օրը կ՚երթանք աշխարհահռչակ Խան Խալիլի թաղամասը, ուր ոսկերիչներու, յուշանուէրներու, անուշահոտերու խանութներ կան։ Շլացուցիչ են ցուցադրուած ապրանքները։ Ժամանակին խանութպաններուն 65 առ հարիւրը հայ ոսկերիչներն էին։ Այժմ երկու ճաշակաւոր խանութներ տեսայ, անմիջապէս զգացի որ տէրերը հայ են…։

Կիրակի, օգոստոս 3-ին Լուսինին Ա տարելիցը է։ Գահիրէի գերեզմանատունը վերանորոգուած է։ Սուրբ Մինաս Մատուռին մէջ է արարողութիւնը։ Տպաւորուած և յուզուած եմ։ Հոն է նաև մօրս, մեծ մօրս և մեծ հօրս գերեզմանը։ Հայ պատասխանատուն նորոգած է խաչը և Մարին ալ անունները աւելցնել տուած է մարմարին վրայ։ Նաև կան կամաւոր աշխատողներ։ Տեղացի պահակները և աշխատողները աչալուրջ են և հաւատարիմ։ Այս հողաշերտը կը պարտինք հայազգի զօրավար Պէտր Էլ-տինին։ Հոն թաղուած են Երուանդ Օտեան, դերասանուհի Սիրանոյշ, Համօ Օհանջանեան, Նշան Փալանճեան և ուրիշներ։

Գիշերը կ՚ուղղուինք Հելիոպոլսոյ Յուսաբեր ակումբը։ 56 տարիներ առաջ շաբաթը գոնէ երկու անգամ հոն էի, որպէս ՀՄԸՄ Արարատի արենոյշ և Երիտասարդացի անդամ։ Ճամբան շատ լաւ գիտէի։ Բայց հիմա շրջանը ինքնաշարժներով խճողուած է։ Մարին կը խրատէ որ ես իջնեմ-երթամ, քովի փողոցն է, մինչև ինք ինքնաշարժը շարելու տեղ գտնէ։ Բոլոր վարորդներուն մղցաւանջը է կայանելու տեղ գտնեըլ։ Բայց ուղղութեանս կարկինը կը կորսնցնեմ և կը զգամ որ տարբեր տեղ գացեր եմ։ Կը հարցնեմ աջ ու ձախ։ Փորձառու դռնապան մը կ՚ուղղէ։ Յանկարծ կը տեսնեմ հեռուէն նէոն լոյսերու մէջ, եռագոյն գոյներով ՀՄԸՄ-ի զինանշանը, որ կը լուսաւորէ երկինքը։ Իսկապէս զգացի Յիսուսի երեք մոգերուն պէս, որ հետևեցան Աստղին։ Արդէն ժամադրուած ենք Սոնիա և Սուրէն Պայրամեաններուն հետ. անոնք կ՚օգնեն ինծի կարևոր տեղեկութիւններ հայթայթելով։ նաև կը հանդիպիմ ՀԿԽ (Հայ կարիքի խաչի – ՀՕՄը այդպէս կը կոչուի այդտեղ) գանձապահին՝ Թամար Քէօհնելեանին։ Կը կազմակերպէ ՀՕՄ-ի 115-ամեակի և ՀԿԽ 90-ամեակի տոնակատութիւնը Սեպտեմբեր 25-ին։ Օրուան բանախօսն է Նայիրի Տէրտէրեան։ Կը փոխանակենք կարևոր տուեալներ և իրենցմէ կը խնդրեմ յօդուածներ Գահիրէի Հայկական ռատիոժամի և ներկայ հայութեան կեանքին մասին։ Սոնիան արդէն սկսած է գրել այդ մասին։ Կ՚ուրախանամ, երբ կը լսեմ, որ ՀՄԸՄ-ի տղաքն ու աղջիկները 5 ոսկի և 1 արծաթ մետայլներով վերադարձած են Հայաստանէն (ՀՄԸՄ-ի համահայկական խաղերէն)։

Երրորդ օրս կ՚երթամ Այծեմնիկի հանգստեան տունը։ Բնակիչներուն թիւը 14 է և տեղ կայ 40-ի։ Սենեակներուն երեք չորրորդը վերանորոգուած է։ Կը հիանամ մաքրութեան։ Առաջնորդարանը ծախսերը կը հոգայ։ ՀԲԸՄ-ը ալ մաս մը կը հոգայ։ Բժշկական հետևողական քննութիւններ կան։ Լիաժամ հիւանդապահուհի, պահակ և գործաւոր ունին։ Գաղութի ուշադրութիւնը անպակաս է։ Կայ կամաւոր վարչական կազմ, որ կը հետևի և կը հարթէ բոլոր մեծ ու փոքր հարցերը։ Հոն կը հանդիպիմ Խէչօ Յակոբեանին, որ նոյնպէս այցելութեան եկած է։ Ան մեծապէս կ՚օգնէ ինծի կապելով գաղութի կարևոր մարդոց հետ։

Հնչակեան կուսակցութեան և Ջահակիր ամսաթերթի արտօնատէր Մարտիկ Պալայեանին հետ շատ շահեկան խօսակցութիւն մը ունեցանք։ Երբ հասկցաւ Տոհմիկ օրուան գիրքի կարևորութիւնը, անմիջապէս ինծի ուղարկեց շատ թանկարժէք քարտէս մը։ Իր մեծ հայրը՝ Մարտիրոս Պալայեանը քարտէսագէտ և գեղագիր եղած է։ Գծած է Փորթ Սայիտի մուսալեռցիներու ատենի վրանաքաղաքի մանրամասն քարտէսը, որ նախաճաշի սեղանի մը չափն է, և ցանկագրած է իւրաքանչիւր վրանի մէջ ապաստանած ընտանիքի մականունը։ Այս ընտանիքները քաջաբար դիմադրեցին իրենց կեանքը, արժապատւութիւնը և գոյութինը պահելով։ Չորս տարիներ Փորթ Սայիտի մէջ ապրեցան վրաններու տակ ուր եգիպտահայութիւնը ամէն ձևով օգնեց և թիկունք եղաւ անոնց։ Հայթայթեց ուսուցիչներ, կարի մեքենաներ և բժշկական հոգածութիւն։ 1919-ին վերադարձան իրենց պապենական գիւղերը՝ Մուսա Լեռ։ Այդ քարտէսը պիտի ըլլայ Տոհմիկ օրուան ցուցահանդէսին մէջ։ Հետաքրքրական է գտնել վրանները մեր այնճարցի եղբայր քոյրերու ընտանիքներուն՝ ինչպէս Ճանպազեան, Քէնտիրճեան, Քէօսէյեան, Խոշեան, Տէր Գալուստեան, Տէր Անդրէասեան, Շէրպեճեան, Շէմմէսեան, Գարագաշեան և 2 400 ուրիշներու մականունները։

Չորրորդ օրը դարձեալ կ՚երթանք Խան Խալիլի և տոպրակներու ապսպրանքը կ՚աւարտենք։ Երկու փոքր ճամբորդական պայասուակներ և հսկայ տուփի մէջ կը լեցնենք նուէրի 400 հատ հաստատուն և գեղեցիկ նուէրի տոպրակները։ Այդ խճողուած փողոցներէն դուրս ելլելը հարց է։ Կը յաջողինք, խանութպանն ալ կ՚օգնէ մեզի։ Այս տոպրակներուն մէջ պիտի դնենք Տոհմիկի արժեքաւոր գիրքերը։

Հինգերորդ օրը կ՚այցելենք ՀԲԸՄ-ի նստավայրը։ Գործավար դոկտ. Մարուշ Երամեան և Աննա Գազանճեան կ՚ընդունին մեզ։ Լման շէնքը ՀԲԸՄ-ին կը պատկանի։ Արդէն Մարուշ տարիներու կուտակուած կարևոր թուղթերը, գիրքերը և արձանագրութիւնները կարգի դրած է։ Հսկայական աշխատանք է և շատ կարևոր է թէ եգիպտահայութեան և թէ մեր պատմական անցուդարձերուն պահպանման համար։ Շէնքը հաստատուն է, բարձր առաստաղներով, մեծ լուսամուտներով, պարտէզով, վերելակով և պահակով։ Կը փոխանակենք կարևոր տեղեկութիւններ։

Վեցերրորդ Օրը Կոկանեան սրահը կ՚երթանք։ Հոն Խէչոյին և Սոնային հետ արդէն ժամադրուած ենք։ Երգիծանկարիչ Ալեքսանդր Սարուխանի թոռնուհին՝ Սիլվան, կը միանայ մեզի։ Հետը իր մեծ հօր Cette Guerre վերատպուած գիրքէն օրինակ մը բերած է, առաւել՝ Սարուխանի կենսագրութիւնը, որ 2024-ին հրատարակուած է։ Տեսայ դասընկերս՝ դոկտ. Էտին, որ Նիրիսթ ակումբի վերականգման մէջ մեծ դեր ունեցած է եղբօր Խաչիկին հետ, առաւել ամէն տարի եգիպտահայ արուեստագէտի մը գործերը օրացոյցի մէջ կը տեղադրէ։ Այդ մէկը մեր Տոհմիկ գիրքի ուսումնասիրութիւններուն մեծապէս կ՚օգնէ։ Վաղաժամ իր դուստրը կորսնցուցած է։ Մխիթարական խօսքերս տկար են։ Իր փոքրիկ թոռնիկները կու գան իրենց անուշ խօսքերով մթնոլորտը փոխելու։ Նաև Այծեմնիկի հանգստեան տան կամաւոր վարչական ատենապետուհին՝ Սիլվա Թէրզիպաշեան, կը միանայ մեզի և շահեկան տեղեկութիւններ կը փոխանակէ իր և յանձնախումբի քսան տարիներու փորձառութիւնէն։

Եօթներորդ օրը շոգեկառքով կ՚ուղղուինք Աղեքսանդրիա։ Ուղղակի կ՚երթանք հին քաղաքակրթութեան պատկանող գրադարանը։ Մեր Մեսրոպ Մաշտոցը և այլ հայ մշակոյթի հսկաներ հոն ուսումնասիրութիւններ ըրած են։ Տարիներու ընթացքին արշաւանքներու և կրակի պատճառաւ խորտակուած է։ Եգիպտական կառավարութիւնը նորը հիմնած է։ Գրադարանի արտաքին պատերուն վրայ հին լեզուներու գիրերը կան, մէջը ըլլալով հայերէնը։ Մեծ կ՚ըլլայ մեր յուսախաբութիւնը, երբ գրադարանը գոց կը գտնենք՝ ուրբաթ ըլլալուն, և պահակները չեն արտօներ, որ ներս մտնենք։ Առաւել, հայերէն գիրերուն առջև ցանկապատ մը կայ և մեծ ծառ մը։ Կը գտնեմ վերակացու մը, համառօտ կը բացատրեմ հայերու ներդրումը եգիպտական մշակոյթին մէջ, մարդը կը յօժարի ներս մտնել և մեզի համար նկարել։ Ապարդիւն չէր մեր ըսելը, թէ Գահիրէն հիմնողը՝ Կաուհար Էլ Սաքքելին, հայ էր։

Ութերորդ օրը, շաբաթ օր, ժամադրուած ենք կաթողիկէ եկեղեցիի հոգեպայծառ Գրիգոր Գուսայի հետ։ Չորս լեզուներու կը տիրապետէ, արաբական թերթերուն մէջ յօդուածներ կը գրէ, Լիբանանի համալսարանի դասախօս է և իր հօտին տէրն է։ Համեստ է, հաճելի ներկայութիւն է և հիւրասէր։ Դրական զգացումներով կը բաժնուինք և խոստացած է մեզի ուղարկել թեմի պատմութիւնը և այլ խնդրանքներ։

Կիրակի կ՚երթանք Սուրբ Գրիգոր Եկեղեցին, աւելի ճիշդը՝ տաճա՛րը։ Պատարագիչ քահանան Հայր Ղուկաս Աբեղայ Հոխանեանն է։ Մեր Գալուստեան ազգային վարժարանը 2012-էն ի վեր միացած է Նուպարեան ազգային վարժարանին։ Դպրոցի փոխադրական կառքը կը հաւաքէ հաւատացեալները և եկեղեցի կը բերէ։ Մեր դպրոցի անունը և եռագոյնը կան կառքին վրայ։ Ահա ուրիշ դրական երևոյթ մը։

Դասընկերուհիս՝ Անահիտը կը տեսնեմ։ Միշտ պատարագէն վերջը փոքրիկ ընդունելութիւն մը կ՚ըլլայ առաջնորդարանը։ Սրբազան հօր՝ Տէր Աշոտ Մնացականեանին կը յիշեցնեմ իր ուղարկելիք կարևոր պատմական լուսանկարները և տեղեկութիւնները։

Գիշերը կ՚երթանք Հելիոպոլսոյ Յուսաբեր կեդրոնը։ Դարձեալ կը հանդիպինք վերջին անգամ մեր ընկերներուն և իրենց զաւակներուն։

Երկուշաբթի վերջին օրս է։ Կ՚երթանք առաջնորդարանի գրադարանը։ Դարձեալ կը զմայլիմ։ Ի՜նչ գանձեր կան։ Հայատառ թրքերէնով Աստուաշունչը։ Երբ արգիլեցին Հայերէնը, հայ ժողովուրդը գտաւ միջոցը իր հաւատքը և այբուբէնը պահելու ուղին։ Գրադարանապետ Շաքէն է, որ երկար տարիներէ ի վեր կ՚արձանագրէ և կը պահէ այս գանձերը։ Կը տեղեկանամ նաեւ, թէ ինչպէս ամէն գաղութ, երբ մէկը մահանայ իր գիրքերը գրադարան կը բերեն…։

Երկրորդ անգամ ըլլալով հեռաձայնով կը կապուիմ Անուշքա երգչուհիին հետ։ Ան նաև դերասանուհի է և արդէն արժանացած է երեք մրցանակներու։ Արաբերէն կ՚երգէ բայց իր հայերէն երգը կը խնդրեմ, «Միայն թէ մայրս վիշտս չիմանայ»։ Տոհմիկի յայտագիրին մէջ պիտի ներառենք։ Անուշքան գալուստեանաւարտ է։ Ահա ուրիշ առաւել մը։

Կ՚երթանք ՀԲԸՄ երկրորդ անգամ և Արտաշէս Գարտաշեանի գիրքի երրորդ հատորը շնորհակալութեամբ կը ստանամ Մարուշէն։ «Նիւթեր Եգիպտոսի հայոց պատմութեան համար» ամբողջացնելու համար մեր հաւաքածոն։ Շատ կարևոր են մեր ուսումնասիրութիւններուն համար։

Կը վերադառնամ տպաւորուած։ 40 հազար գաղութէն 7 հազար մնացած է, բայց ունի երկու մեծ գրադարաններ, ամէնօրեայ դպրոց, աշխոյժ կեդրոններ, եկեղեցիներ, մատուռներ, գերեզմանատուներ, հանգստեան տուն և չորս թերթեր, պարբերաթերթեր, ռատիոժամ ամէն օր և մշակութային ձեռնարկներ, պարախումբ, երգչախումբ, ցուցահանդէսներ և սկաուտական կեանք և կողովագնդակի մրցումներ։ Իւրաքանչիւր հաստատութիւն վերանորոգման փուլին մէջ է։ Եգիպտահայութիւնը ինքնաբաւ է և իրենց բժշկական և ուսումի ծախսերը Առաջնորդարանը կը հոգայ։ Ունի շատ գեղեցիկ դեսպանատուն մը, որ դարձեալ բարերարուհիի մը կտակով նուիրուած է։ Բոլոր կառավարական և պաշտօնական արտօնագրերը կանոնաւոր են և թափանցիկ։ Քաղաքապետը և երկրի մեծամեծները շատ լաւ գիտեն եգիպտահայութեան արժէքը և տեղը։

Տոհմիկի գիրքը և ձեռնարկը քայլ առ քայլ կը յառաջանան։ Երկօրեայ ծրագիրները յատուկ են և անմոռանալի շաբաթավերջ մը պիտի ըլլայ։ Արդէն տոմսերը ելած են։ Անյապաղ ապահովեցէք ձեր տեղերը։ Ձեր նուիրատութիւնները մեծապէս կ՚օգնեն այս գիրքի հրատարակութեան համար։ Փառահեղ գաղութի մը պատմութիւնն է։

ԱՐՇՕ ԶԱՔԱՐԵԱՆ

24 օգոստոս 2025

Լուսանկարը՝ Եգիպտոսի ազգային առաջնորդարանը (Գահիրէ)