«Հայոց Ազատամարտի Դրօշը Շատ Վաղուց Այդքան Հպարտ Չէր Ծածանուել». Հրանդ Մարգարեան

Ստորեւ, լոյս կ՛ընծայենք հարցազրոյց մը, կատարուած Հ․Յ․Դ․ պաշտօնաթերթ “Դրօշակ”-ին (Մայիս 2020) կողմէ, Արցախեան ազատագրական պայքարւն, Հ․Յ․ Դ․ մարտական գործունէութեան կազմակերպիչ եւ պատասխանատու եւ Բիւրոյի նախկին ներկայացուցիչ՝ Հրանդ Մարգարեանի հետ․-

Հ․- Մայիսը իրաւացիօրէն համարւում է հայութեան յաղթանակների ամիս: Այդ յաղթանակների շարքում իր փառաւոր տեղն ունի Շուշիի ազատագրումը: Ին՞չ նշանակութիւն ունեցաւ այն Արցախեան ազատագրական պայքարի համար:
Պ․- Շուշիի ազատագրումը բազմակողմանի եւ շատ խոր ազդեցութիւն ունեցաւ թէ՛ Արցախեան ազատագրական պայքարի, թէ՛ Հայաստանի անկախ պետականութեան կերտման ընթացքի վրայ: Այն չափազանց կարեւոր էր նաեւ մեր ժողովրդի ոգու ամրապնդման ու մեր պետութեան քաղաքական հեռանկարի առումով: Առանց Շուշիի ազատագրման` ազատ Արցախ, ազատագրուած Արցախ, անկախ Արցախ պատկերացումն անգամ հնարաւոր չէր:

Յիշում եմ` նախքան Շուշիի ազատագրումը Հհ-ում Արցախի շտաբի այդ ժամանակուայ պատասխանատուն ինձ եւ լուսահոգի ընկեր Վահան Յովհաննիսեանին հանդիպման հրաւիրեց` զրոյցի: Նա փորձում էր քննարկել մեզ հետ, թէ արդեօք հնարաւո՞ր չէ խուսափել Շուշին ազատագրելու մտքից: Ապշեցի` ինչպէս կարող էր մարդը, ով Արցախի շտաբի պետն է, այդպէս մտածել: Անկախ ինձանից հարցրի` դուք եղե՞լ էք Արցախում: Պատասխանը “ոչ” էր: Այդ մարդուն առաջարկեցի` նախ կարդացէք Ռաֆֆի, ով ասում է` եթէ մէկը չի եղել Արեւմտահայաստանում, նա չի կարող ծրագրել Արեւմտահայաստանի ազատագրումը, յետոյ Արցախ գնացէք, ձեր աչքով տեսէք Արցախը, Շուշին եւ ստեղծուած վիճակը ու դրանից յետոյ մտածէ՛ք` դուք ձեր տեղու՞մ էք, թէ՞ ոչ:

Չազատագրուած Շուշին նստած էր Արցախի շնչի վրայ: Առանց Շուշիի մենք ոչ միայն ազատագրուած Արցախ չէինք ունենայ, այլեւ հաւանաբար հայաբնակ Արցախ էլ չէինք ունենայ: Շուշիի ազատագրմամբ ունեցանք ազատագրուած Արցախ, եւ հնարաւոր եղաւ վերականգնել Արցախի եւ մայր հայրենիքի կապը:

Ինը դար շարունակ մենք կորուստների պատմութիւն ենք ունեցել, եւ Շուշիի ազատագրումով մենք բան փոխեցինք, ու մենք փոխուեցինք, ամրացրինք մեր ազգային արժանապատուութիւնն ու ինքնավստահութիւնը: Դա յիրաւի մեծ շրջադարձ էր մեր կեանքում: Մեր պետականութիւնը սկսեց կ’ամա-ակամայ ազգային նկարագիր ձեռք բերել, իսկ հայ ժողովուրդը` իր սեփական ուժերի եւ իր լուսաւոր ապագայի հանդէպ հաւատ ու վստահութիւն:

Հ․- Մինչ Շուշիի ազատագրումը այս բերդաքաղաքն անառիկ էր թւում, բայց հայկական մարտական ուժերը տիրացան նրան թերեւս հնարաւոր նուազագոյն կորուստներով: Նոյնիսկ ասւում էր, թէ Շուշին հեշտ ազատագրուեց: Որտե՞ղ է թաքնուած այդ յաջողութեան գաղտնիքը` լաւ մշակուած ռազմական մարտավարութեա՞ն մէջ, հայ մարտիկի քաջութեա՞ն, ժողովրդի ոգու՞, թէ՞ այլ տեղ: Ի վերջոյ ի՞նչ գործօններ կատարեցին որոշիչ դերը:

Պ․– Շուշիի ազատագրումը շատ համարձակ գործ էր թէ՛ ռազմական առումով, թէ՛ քաղաքական իմաստով: Բայց առաջին հերթին դժուար եւ պատասխանատու հարց էր հէնց ազատագրելու որոշումը: Ենթադրւում էր` մեծ են լինելու մարդկային կորուստները, իսկ ցանկալի արդիւնքը չապահովելու դէպքում նոյնքան մեծ ու անկանխատեսելի էին լինելու հետեւանքները` թէ՛ ներքին, թէ՛ արտաքին առումով:

Նաեւ կար այն հանգամանքը, որ նրանք, ովքեր պէտք է կայացնէին որոշումը, ընդհանրապէս նոյնանման չէին մտածում. ոչ բոլորն էին Շուշի ազատագրումը անհրաժեշտութիւն համարում, եւ յաճախ այն չէր համապատասխանում Արցախի հարցի լուծման իրենց պատկերացումներին :

Այնուամենայնիւ, այդ օրերի իրականութիւնում հնարաւոր չէր նման որոշում չկայացնել. կար համընդհանուր պահանջ, ճնշող, աւելի ճիշտ` պարտադրող մթնոլորտ: Շուշին ազատագրելու խնդիրն այլընտրանք չունէր. նախ պահանջատէր էին արցախցիները, ապա` Դաշնակցութիւնը, որը լրջագոյն դերակատարութիւն ունէր Արցախում, եւ վերջապէս` նոյն իշխանութիւնների մէջ առկայ ազգային թեւը: Իսկ ամենակարեւորը` հազարաւոր հայորդիներ պատրաստ էին նետուելու մարտի` արհամարհելով վտանգը եւ միաժամանակ պաշտօնական Երեւանի տատանումներն ու ուշացող որոշումը: Պարզ էր` Շուշին ազատագրելու գործողութիւնը սկսուելու էր որոշումով կամ առանց որոշման:

Անշուշտ, Շուշիի ազատագրման ծրագիրը վարպետօրէն էր մշակուել: Այստեղ արժանին պէտք է մատուցել գեներալներ Արկադի Տէր-թադեւոսեանին եւ Ֆելիքս Գզողեանին: Սակայն Շուշիի ազատագրման ոգին Աշոտ Ղուլեանն էր` Աշոտ Ասկոլկան կամ Բեկոր Աշոտը, նաեւ Արցախի զինուած ուժերի առաջին հրամատար Արկադի Կարապետեանը` դաշնակ Ակոն: Մինչեւ հիմա ականջներիս մէջ զնգում է Աշոտի անթելից հնչող ոգեւորող, պահանջող, անընդհատ մարտի կոչող ձայնը: Բեկորն էր, որ առաջ տարաւ հարիւրաւոր զինուորների` պատրաստ, ասես մագնիս դարձած, իր մարմնում ընդունելու թշնամու բոլոր փամփուշտները, Բեկորն էր, որ առաջինը բարձրացաւ Շուշիի բերդի վրայ` ասես յաղթանակի դրօշակ: Յիշում եմ` գործողութիւնը հէնց նոր էր աւարտուել, տեսայ իրեն. դէմքը երջանկութիւնից փայլում էր: Նկատեցի, որ վիրաւոր է. ռումբի բեկորը հերթական անգամ մխրճուել էր ձեռքի մէջ: Ասացի` իջնի Ստեփանակերտ` հոսպիտալ: Կտրուկ մերժեց` ասելով, թէ վտանգաւոր պահ է, եւ ամէն րոպէ հնարաւոր է թշնամու հակայարձակումը: Իրական քաջ էր Բեկոր Աշոտը, հերոս: Ի հարկէ, քաջ հերոսներ էին նաեւ միւս բոլոր ազատամարտիկները, ովքեր առանց տատանուելու նետուեցին մարտի` հրաշալի գիտակցելով, որ ամէն վայրկեան կարող են ընկնել դիրքային անասելի առաւելութիւն ունեցող թշնամու կրակոցից: Նրանք երկար էին սպասել գործողութեան մեկնարկին, ոգեւորութիւնը բարձր էր, գնում էին վճռականօրէն, երգով ու անվախ: Աչքիս առաջ պատկերւում են Դուշման Վարդանը, իրանահայ Փոքր Հրանտը` Հրանտ Մինասեանը, լիբանանահայ Էլի-գոգոն եւ հազարաւոր տղերք, ովքեր հպարտ էին, համեստ ու ուրախ թէ՛ նախքան գործողութիւնը, թէ՛ գործողութիւնից յետոյ: Գիտակցու՞մ էին` որքան մեծ գործ էին արել, թէ՞ ոչ` չգիտեմ, բայց շրջել էին հայոց պատմութեան պարտութիւնների էջը:

Շուշիի ազատագրումը յաջողուեց մեզ այնպէս, ինչպէս եղաւ, նաեւ որովհետեւ մենք նախքան այդ արդէն հոգեբանօրէն յաղթած էինք, իսկ թշնամին` պարտուած:

Մի խորհրդանշական պատմութիւն եմ ուզում յիշել, որը գուցէ էլի եմ առիթ ունեցել պատմելու:

Շուշիի գրաւումից ամիսներ առաջ ընկեր Վահան Յովհաննիսեանի հետ այցելեցինք Շուշուայ բարձունքների տակ ծուարած Քարին տակ գիւղ: Հերթական այցելութիւնն էր մեր կռուող տղաներին, բայց ստիպուած էինք այն կատարել գիշերով, որովհետեւ ցերեկը գիւղն անշարժութեան էր մատնուած. ցանկացած շարժուող թիրախ էր բարձունքից` Շուշիից: Գիւղը մենք տեսանք կամ չտեսանք գիշերով, համատարած մթութեան մէջ եւ հեռացանք գիւղից լոյսը չբացուած: Այցելութիւնը մեզ վրայ ծանր ազդեցութիւն ունեցաւ, երկար ժամանակ մտածում էինք` ինչ մեծ զոհաբերութիւնների գնով են ազատամարտիկները պահում գիւղը: Ամբողջ ցերեկը նրանք ստիպուած էին անշարժ մնալ իրենց դիրքերում` զգուշանալով թշնամու կրակոցներից, իսկ գիշերուայ մթի մէջ շարժուելիս ստիպուած էին զգուշանալ Շուշուայ բարձունքից անընդհատ գլորուող ժայռակտորներից, որոնք թնդանօթի արկերի նման հազարաւոր բեկորների էին վերածւում` սփռուելով գիւղի ողջ տարածքով: Բայց մարդիկ մնում էին անտրտունջ ու անխռով` սպասելով Շուշիի ազատագրմանը, որը միաժամանակ ու առաջին հերթին Քարին տակի ազատագրում էր նշանակում:

Շուշիի ազատագրումից անմիջապէս յետոյ, երբ քայլում էինք քաղաքի փողոցներով, որտեղ դեռ թարմ էր վառօդի հոտը, անընդհատ մտածում էի` ինչու թշնամին չկարողացաւ լաւագոյնս օգտագործել իր դիրքային ահռելի առաւելութիւնը, ինչու ազերիներն այսքան հեշտ լքեցին իրենց դիրքերը, քաղաքը: Պատասխանը ինքս ինձ համար յետոյ պիտի գտնէի, երբ կրկին իջնէի Քարին տակ:

Մինչ այդ տեսնում էի անշունչ, անհոգի, անտէր Շուշին, որն ազերիները ուրուական քաղաքի էին վերածել: Անխնամ տներն ու բակերը, անմշակ պարտէզներն ու այգիները, կեղտոտ փողոցներն ու մայթերը այնպիսի տպաւորութիւն էին թողնում, կարծես վաղուց լքուած քաղաքում էինք, թէպէտ դեռ տներ կային, ուր տաք վառարանների վրայ եռում էին թէյնիկները:
մինչդեռ Քարին տակում բոլորովին այլ էր պատկերը: Գիւղը խնամուած էր, այգիները` մշակուած, մարդիկ նոյնիսկ ցանք էին արել: Փաստօրէն, այդ ծանր ու անտանելի պայմաններում անգամ ժողովուրդը գիշերով մշակել էր իր հողը, որովհետեւ այն իրենն էր, որովհետեւ հաւատացել էր վաղուայ օրուան, որովհետեւ հաւատացել էր իր յաղթանակին ու իր ապագային: Իսկ անառիկ համարուող Շուշիում ազերիներն ի սկզբանէ պարտուած էին համարել իրենց: Ահա եւ հարցի պատասխանը:

Հ․– Դաշնակցութեան Բիւրոյի պաշտօնաթերթի համար արուող հարցազրոյցի ժամանակ չենք կարող չհարցնել Շուշիի ազատագրութեան գործում Դաշնակցութեան ջոկատների դերակատարութեան մասին: Ու թէեւ այս հարցի շուրջ Դաշնակցութիւնը խուսափում է շատ բան ասելուց, խնդրում եմ, թէկուզ մի քանի նախադասութեամբ, անդրադառնալ ընդհանրապէս Արցախեան ազատամարտի կազմակերպման եւ իրականացման գործում Դաշնակցութեան դերակատարութեանը:

Պ․– Անկեղծօրէն չէի ուզենայ կ’ամա-ակամայ նսեմացնել որեւէ ուժի դերակատարութիւնը, դերակատարութեան չափն ու կարեւորութիւնը: Արցախեան ազատամարտի կազմակերպման, իրականացման հարցում բոլորն էլ ունեցել են իրենց բաժին դերակատարութիւնը, մէկը` մի քիչ մեծ, միւսը` մի քիչ փոքր, բայց միշտ կարեւոր ու անուրանալի: Սակայն անարդարօրէն մինչ այսօր փորձ է արւում փոքրացնելու մերը՛, լռութեան մատնելով` նսեմացնելու Դաշնակցութեան կատարած գործն ու ունեցած դերակատարութիւնը: Թէպէտ հարցազրոյցի ծաւալը թոյլ չի տալիս ըստ արժանուոյն ու լրջօրէն անդրադառնալ այդ ամէնին, բայց պէտք է փորձեմ սեղմ ու հակիրճ նշել որոշ կէտեր:

Հ․Յ․Դ․ ներկայութիւնն ու գործունէութիւնը Արցախում զանազան հանգրուաններ ունեցաւ:

Դաշնակցութիւնը նախ իբրեւ գաղափարախօսութիւն մուտք գործեց Արցախ: Նախքան այն, որ մենք որեւէ աշխատանք կը ծաւալէինք Արցախում, մի խումբ երիտասարդներ ստեղծել էին մի նոր կուսակցութիւն, եթէ չեմ սխալւում` ,արցախի ազգային սոցիալիստական կ’ուսակցութիւնէ անուամբ, եւ ամբողջութեամբ իբրեւ իրենց կուսակցութեան ծրագիր ընդունել էին Դաշնակցութեան ծրագիրը: Բոլոր այդ երիտասարդները անդամագրուեցին Հյդ-ին:

Դաշնակցութիւնը` իբրեւ ազգային-ազատագրական պայքարի գաղափարակիր կուսակցութիւն, այդ հանգրուանին կենսական անհրաժեշտութիւն էր Արցախում: Հյդ-ն յորդորում եւ պահանջում էր յոյսը չդնել ո՛չ Մոսկուայի, ո՛չ Գորբաչովի, ո՛չ պարտիայի վրայ, այլ ոտքի ելնել, կազմակերպուել եւ պաշտպանել մեր իրաւունքները` վստահ լինելով, որ պայքարն օրըստօրէ կը հզօրացնի մեզ, անկարեւոր կը դառնան ուժերի պարզ մաթեմատիկական յարաբերութիւնները, եւ այլոց քաղաքականութիւնը եւս կը փոխուի ի նպաստ մեզ:

Մեզ չպէտք է յուսախաբ անի Մոսկուայի ադրբեջանանպաստ կեցուածքը, ոչ էլ թեւաթափ պէտք է լինենք ի տես պաշտօնական Երեւանի անվճռականութիւնների: Չպէտք է հակադրուել ո՛չ Մոսկուային, ո՛չ էլ պաշտօնական Երեւանին, այլ լծուել աշխատանքի, կազմակերպել ազգային-ազատագրական պայքարը եւ մարտի դուրս գալ: Եթէ կարողանանք նոր իրավիճակ ստեղծել, Մոսկուայի համար կ’առաջանան նոր շահեր, հետեւաբար կ’ունենայ այլ դիրքորոշում, իսկ պաշտօնական Երեւանը վաղ թէ ուշ պարտաւորուելու է տէր կանգնել իրական պայքարի դուրս եկած Արցախին:

Այդ օրերին Արցախում էր ՀՅ Դաշնակցութեան Բիւրոյի գործիչ ընկեր Վարանդ Փափազեանը, ով կարեւոր դեր ունեցաւ տեղի մեր ընկերների հետ աշխատելու, դաշնակցական մտածողութեան ամրագրման հարցում:

Դեռ 1990 թուականն էր, Արցախում իշխանութիւնը Կոմունիստական կուսակցութեան ձեռքում էր: Մենք համագործակցութեան մէջ էինք, այսպէս կոչուած, Հայաստանի Հհշ-ին հարող թեւի հետ եւ ունէինք միացեալ շտաբ, որում ընդգրկուած էին Դաշնակցութեան կողմից Արկադի Կարապետեանը, Գէորգի Պետրոսեանը, Ժաննա Գալստեանն ու Վալերի Բալայեանը, իսկ միւս կողմից` Ռոբերտ Քոչարեանը, Սերժ Սարգսեանը, Մուրադ Պետրոսեանը եւ Սամուէլ Բաբայեանը: Շտաբը ղեկավարում էր իբրեւ չէզոք անձ` Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգեւ սրբազանը: Ի միջի այլոց, այդ օրերին չբացայայտուած դաշնակցական էր Սամուէլ Բաբայեանը, որը նիստերին մասնակցում էր իբրեւ միւս կողմի ներկայացուցիչ:

Շտապի նիստերից մէկին, որին մասնակցել եմ նաեւ ես, համոզեցինք մէկս միւսին, որ ժամանակն է ինքնապաշտպանութիւնից պարտիզանական կռիւների անցնել:

Մենք անցանք աշխատանքի, գրեթէ բոլոր շրջաններում ձեւաւորուեցին խմբեր, կոմիտէութիւններ, եւ վերջապէս ձեւաւորուեց Արցախի կենտրոնական կոմիտէութիւնը: Մեր կառոյցի հիման վրայ կազմակերպուեց նաեւ ազգային-ազատագրական պայքարը: Հհ-ից եւ Սփիւռքից ժամանած փորձառու մարզիչների կողմից Արցախի տարբեր շրջաններում ու միաժամանակ Հ․Հ․ բոլոր մարզերում նախաձեռնեցինք մարտական խմբերի կազմման, մարզումների ու զինման աշխատանքները: Շնորհիւ այն բանի, որ մեզ յաջողուեց մեծ քանակութեամբ զէնք ձեռք բերել եւ տեղափոխել նախ Հայաստան, ապա Արցախ, սկզբնական շրջանում գետնի վրայ թշնամու յարաբերութեամբ ունեցանք զգալի առաւելութիւն:

Մինչ այդ արցախցին թշնամու ոտնձգութիւններին դիմադրում էր, ինչպէս կարողանում էր` քարերով կռիւներից մինչեւ որսորդական, ինքնաշէն հրացաններով մարտեր, որտեղ չկար կենտրոնացուած ղեկավարում եւ ծրագրում: Գործն ամփոփւում էր անասնագողութիւնները կանխելով, ինքնաբուխ կերպով գիւղերը պաշտպանելով: Մենք յաջողեցինք մարզուած, մարտական զէնքերով զինուած խմբերի միջոցով կազմակերպել շատ ու շատ շրջանների ինքնապաշտպանութեան գործը` կարգաւորելով նաեւ կենտրոնացած հրամանատարութիւնը:

Արցախի ինքնապաշտպանութեան գործը հիմնականում ծանրացած էր տեղական ուժերի վրայ. բացառութիւն էին կազմում Շահումեանի եւ Բերդաձորի ծայրամասային շրջանները, որոնք յաճախ թշնամու յարձակումների թիրախ էին, եւ այնտեղ մշտապէս ներկայութիւն ունէին Հայաստանից մեր մարտական խմբերը:

Դեռ թրքական եւ ռուսական ուժերը ներկայութիւն էին Արցախում, եւ մենք որոշեցինք անցնել պարտիզանական պայքարի: Անհանգստութիւնները եւ մտահոգութիւնները մեծ էին: Պարտաւորուեցինք ամրացնել շրջանների պաշտպանական հնարաւորութիւնները, Հայաստանից մեծ թուով մարտական խմբեր փոխադրեցինք Արցախ եւ նախաձեռնեցինք առաջին պարտիզանական յարձակումները Խօջալուի, Լեսնոյի եւ Ղարադաղլուի վրայ, որոնք երեքն էլ կարեւոր ռազմավարական դիրք էին զբաղեցնում:

Երբ 91 թուականին Ռուսաստանն անակնկալ կերպով զօրքերը հանեց Արցախից, պաշտօնական Երեւանը չէր համարձակւում տէր կանգնել Արցախին: Անորոշութիւնը մեծ էր, բայց մեր կազմակերպութեան առկայութիւնը օգնեց վիճակից ելք գտնել: Մենք տէր դարձանք լքուած ռուսական զէնքին, մեր Մարտական խորհրդի հիմքի վրայ ձեւաւորուեց զինուած ուժերի հրամանատարութիւն` Արկադի Կարապետեանի հրամանատարութեամբ: Իսկ քաղաքական անորոշութիւնից փորձեցինք ելք գտնել Գերագոյն խորհրդի նոր ընտրութիւնների կազմակերպմամբ, եւ քանի որ մենք արդէն իսկ կազմակերպուած էինք, ունեցանք Գերագոյն խորհրդում մեծամասնութիւն, եւ ԳԽ նախագահ ընտրուեց Դաշնակցութեան թեկնածու Արթուր Մկրտչեանը: Անկախութեան հանրաքուէ կազմակերպուեց, Արցախը անկախացաւ:

Փաստօրէն, մենք կարողացանք անդուլ աշխատանքով, պայքարով, հարիւրաւոր ընկերների կեանքի գնով կարեւոր, շատ կարեւոր դերակատարութիւն ունենալ Արցախի ազատագրման եւ հայկական 2-րդ անկախ պետականութեան կերտման գործում:

Շուշիի ազատագրման գործում Հ․Յ․Դ․ դերակատարութեանը անդրադառնալով` ասեմ, որ մենք գործողութեանը մասնակցել ենք միայն Հայաստանից աւելի քան 2000 ազատամարտիկներով` նոյնքան ուժ կազմ ու պատրաստ ունենալով հերթափոխի:

Սակայն, չնայած կարեւոր էր, մեր ուժերի շարունակական, կազմակերպուած ներկայութիւնը հարցը առաջին հերթին կարեւորւում էր հոգեբանական առումով: Մինչ ռուսների հեռացումը Արցախից, ինչպէս արդէն ասացի, Շահումեանի եւ Բերդաձորի շրջաններից զատ, մենք բուն Արցախում բացէիբաց ներկայութիւն չէինք: Եւ քանի որ ռուսների հեռանալուց յետոյ անհրաժեշտ էր մենակ մնացած արցախցուն յոյս ներշնչել, մենք շատ լաւ պատրաստուած ու զինուած մի վաշտ ուղարկեցինք Ստեփանակերտ, որն անմիջապէս մասնակից դարձաւ Կրկժանի մարտերին: Այս վաշտի հիմքի վրայ ձեւաւորուեց Շուշիի առանձնակի գումարտակը, որը պատուով կատարեց Արցախի բանակի բոլոր յանձնարարութիւնները:

Այստեղ եւս կ’ուզէի մի դէպք յիշել. մեր վաշտը մի քանի օր էր ժամանել Ստեփանակերտ, ես վայրէջք կատարեցի Քոլատակ կոչուող գիւղում եւ մի անծանօթ տեղացի վարորդի հետ շարունակեցի ճամփորդութիւնս դէպի Ստեփանակերտ: Ճանապարհին վարորդին հարցրի` ինչ կ’ա-չկայ, ոնց է ժողովուրդը: Վարորդը, որ ինձ չէր ճանաչում, ասաց. ,ախպե՛ր, հարց չկայ, լիբանանցի դաշնակները` մինչեւ ատամները զինուած, էնայ Ստեփանակերտում են, էլ հարց չունենքէ: Ի հարկէ, հարիւրից աւելի կռուողների մէջ մէկ լիբանանահայ կար, բայց տպաւորութիւնն էր, որ կարեւոր էր:

Խօսքս աւարտեմ մի յուշ եւս պատմելով, որն աւելի խօսուն կը դարձնի այդ օրերին Արցախում մեր շուրջ տիրող մթնոլորտը:

Շուշիի ազատագրումից որոշ ժամանակ առաջ մեր դասակներից մէկը հետախուզական աշխատանքների համար տեղակայուել էր Շուշիի թիկունքում գտնուող մի գիւղում: Նոր էին տղաները տեղաւորւում, ես եւս այնտեղ էի, երբ մի արցախցի տատիկ սկսեց անիծել մեզ, յետոյ դիմեց ինձ, թէ ինչու էք ուզում այս տղաներին տանել կոտորելու: Փորձեցի հանգստացնել` ասելով, թէ ինչու է մտածում, որ տղերքը պիտի կոտորուեն: Ձեռքն ուղղեց դէպի Շուշիի բարձունք եւ ասաց. ,դու գիտե՞ս` այնտեղ ովքեր են. ադրբեջանցի դաշնակները, նրանց յաղթել հնարաւոր չէէ: Մոռացայ գաղտնապահութեան օրէնքները եւ ասացի. ,տատի՛, այս բոլոր տղերքը իսկական դաշնակցականներ ենէ: Երբ լսեց տատին այս մասին, միանգամից փոխուեց, դէմքը խաչակնքեց, ձեռքերը խաչաձեւ դրեց կրծքին եւ ասաց. ,եթէ դաշնակցական էք, բան չունեմ ասելուէ: Ու լուռ հեռացաւ: