Խաչիկեանի Յուշերը. ինչպէս հողագործի մը զաւակը դարձաւ Նիքսընի եւ Ռէյկընի ճառագիրը

Յարութ Սասունեան

Քեն Խաչիկեան, Գալիֆորնիա նահանգի Վայսէլիա քաղաքէն հողագործի մը զաւակը, հրատարակեց իր յուշերը ուր կը պատմէ իր տարիներու գործունէութեան մասին Սպիտակ Տունէն ներս իբրեւ ճառագիր Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու երկու նշանաւոր նախագահներու՝ Նիքսըն եւ Ռէյկըն։ «Փակ դռներու ետին։ Սենեակին մէջ Նիքսընի եւ Ռէյկընի հետ», գիրքին կողքին վրայ Խաչիկեան կը նկարագրուի իբրեւ «Ճառագիր, խորհրդակից, եւ ռազմագէտ առասպելային քաղաքական դէմքերու»։

Խաչիկեանի յուշամատեանը արդէն իսկ մեծ թիւով ընթերցողներու ուշադրութիւնը գրաւած է։ «Ուոլ Սթրիթ Ճըռնըլ»ը հրատարակեց դրական գրախօսական մը, Դրեւի Դրոյի հեղինակութեամբ։ Քուին Հիլլյըր՝ «Ուաշինկթըն»-ի հանրածանօթ սիւնակագիր հրատարակեց երկու գովաբանական գրախօսականներ «Ուաշինկթըն Էքզամինըր»-ի էջերուն մէջ։ Խաչիկեանի յուշամատեանը երկրորդ ամենաշատ ծախուած գիրքի տիտղոսին արժանացաւ հրատարկչատան միջ-ամառնային հրատարակչութիւններուն ընդմէջէն։ Հրատարակչատունը արդէն կը մտածէ երկրորդ տպագրութեան մասին։

Խաչիկեան, որ ապրած է հողագործի աղքատ ընտանիքի մէջ. զրկուած լոգանքէ եւ զանազան մարդկային հիմնական պիտոյքներէ կը դառնայ ամենաազդեցիկ մարդոցմէ մէկը Սպիտակ Տունէն ներս։ Ան կը սկսի քաղաքականութեամբ զբաղուիլ Նիքսընի նախագահական ընտրապայքարի ժամանակ կամաւորական աշխատանք տանելով։ Ընտրութենէն ետք ան կը դառնայ Նիքսընի ճառագիրը։ Ան ապա կը միանայ Ռէյկընի վարչակազմին իբրեւ նախագահին գլխաւոր ճառագիր։ Ան նաեւ կը ծառայէ իբրեւ աւագ խորհրդատու եւ գլխաւոր ռազմագէտ
Քալիֆորնիոյ նահանգի նահանգապետ՝ Ճորճ Տէօքմէճեանին 1982-ի եւ 1986-ի ընտրութիւններուն։

«Արմէնիըն Միրըր-Սբէքթէյթըր»-ի հետ հարցազրոյցի մը ընթացքին, Խաչիկեան կը պատմէ յիշատակելի դրուագ մը 1975-էն՝ հօրը մահուան տարին։ Այդ ժամանակ ան կ՚աշխատէր նախագահ Նիքսընի աշխատակազմին մէջ, եւ այս վերջինս հարց կու տայ թէ ինչպէս պիտի կարենայ պատուել հօրը յիշատակը։ Տրուած ըլլալով որ հօրը արմատները Թուրքիոյ Չոմաքլու գիւղէն են, Խաչիկեան տարօրինակ խնդրանք մը կը ներկայացնէ նախագահին. կը խնդրէ որ գումար մը նուիրէ Չոմաքլուի Հայրենակցական Միութեան։ Նիքսըն ընդառաջելով, 500 ամերիկեան տոլարի անձնական վճարագիր մը կը ղրկէ Հայկական միութեան։

Խաչիկեանի hեղինակութեամբ երկու նախագահներուն համար գրուած հարիւրաւոր ճառերէն պէտք է առանձնացնեմ երկուքը։ Մինչեւ 1981 թուական, ոչ մէկ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու նախագահ Հայոց Ցեղասպանութիւնը չէր կոչած ցեղասպանութիւն։ 22 Ապրիլ 1981-ին Ռէյկըն հրապարակեց նախագահական հռչակագիր մը ուր նշուած էր «Հայոց Ցեղասպանութիւն» բառերը։ Գրութիւնը պատրաստած էր Խաչիկեան։ Այս 40 տարիներ առաջ էր նախագահ Պայտընի յայտարարութենէն, երբ ան վերջապէս ճանչցաւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը 2021 թուականին։

Թէեւ թրքական ժխտողներ փորձեցին արժեզրկել նախագահ Ռէյկընի յայտարարութիւնը, ըսելով թէ գրութիւնը շարադրուած է հայ ճառագրողին կողմէ, Խաչիկեան կը հակազդէ ամբաստանութիւններուն ըսելով թէ բոլոր նախագահական յայտարարութիւնները կը կրեն նախագահի ստորագրութիւնը, ուստի 1981-ի հռչակագիրը կը սեպուի Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու նախագահին պաշտօնական յայտարարութիւնը։

«Միրըր»-ի հետ հարցազրոյցին ընթացքին, Խաչիկեան կը բացատրէ թէ ինք տեղեակ էր Սպիտակ Տան կողմը «Հայոց Ցեղասպանութիւն» բառակապակցութեան օգտագործման շուրջ գոյութիւն ունեցած բանավէճերէն։ Ան կը հաստատէ թէ խորհրդակցած է Փոխ-Ազգային Անվտանգութեան խորհրդատու Պատ Նանսին հետ, եւ այս վերջինս խնդիր չէր տեսած։ «Իրականութիւն է չէ՞» – կը հարցնէ Նանս։ Խաչիկեան կը պատասխանէ – «Որքան որ ես գիտեմ, այո՛»։ Ապա Նանս կը վճռէ «ուրեմն ես հարց չեմ տեսներ»։

Խաչիկեան կ՚ որոշէ հաստատել թէ «Հայոց Ցեղասպանութիւն» բառակապակցութիւնը խնդիր պիտի չստեղծէ Սպիտակ Տունէն ներս, ան այս անգամ կ՚ուղղուի Սպիտակ Տան Ազգային Անվտանգութեան խորհրդատու Ռիչըրտ Ալլընի մօտ։ «Կ՚ուզէի քեզի ալ ցոյց տալ այս գրութիւնը։ Արդէն իսկ կարդացած է Պատ Նանսը. անգամ մը դուն ալ ընթերցէ՛։» Խաչիկեան կ՚ըսէ Ալլընին։ Ան կը պատասխանէ «այս պատմական իրականութիւն է…» Խաչիկեան կը
հաստատէ։ Ալլըն կը համաձայնի «քանի որ պատմական իրականութիւն է, ոչ մէկ պատճառ չկայ զայն դուրս ձգել հռչակագրէն»։

Խաչիկեան իր յուշամատեանի էջերուն մէջ արձանագրած է իր ընկերոջմէ՝ Ճիմ Րէնճիլեանէն ստացած ընկերակցութեան հրաւէրին մասին դէպի Արլինկթընի գերեզմանատունը Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակութեան օրը՝ Ապրիլ 24 1985-ին։ Ոգեկոչումի ձեռնարկին ընթացքին, Խաչիկեան կը վերյիշէ այն բոլոր պատմութիւնները զոր լսած էր իր մանկութեան տարիներուն, Ցեղասպանութեան ողբերգութեան մասին։ Իր հայրը՝ ցեղասպանութենէն վերապրած էր. Խաչիկեան կը նկարագրէր այդ դէպքերը որպէս «Բռնի ուժով տեղահանում իրենց պապենական
տուներէն, երբ թուրքերը կը ջարդէին Անաթոլիոյ հայ բնակչութիւնը զէնքով, սովամահի եւ համաճարակի ճամբով ու բռնի քայլերով»։

Խաչիկեան կը մէջբերէ Արիս Քալֆայեանի գիրքէն տողեր Չոքմալուի մասին, նկարագրելով բռնագաղթի ենթարկուած հայ ժողովուրդին դժոխքանման չարչարանքն ու տարապանքը։ Խաչիկեան կը բացայայտէ, թէ ի հետեւանք Հայոց Ցեղասպանութեան «հայրս վեց տարեկանին կորսնցուցած է մայրը, եղբայրը եւ քոյրը»։

Խաչիկեան՝ վշտագին, կը նկարագրէ իր զգացումները Արլինկթըն գերեզմանատան մէջ հետեւեալ տողերով- «երաժշտութիւնն ու աղօթքները Արլինկթընի մէջ երեւան բերին մանկութեան տարիներէս մտքիս մէջ դրոշմուած բոլոր այդ տխրագին յիշատակները։ 1915 թուականին, Սուրիոյ անապատներուն մէջ գոյութիւն ունեցած է Պէռկըն- Պէլսըն մը որ Պատմութիւնը մոռացութեան ենթարկած է. այժմ՝ լռելեայն ճամբուն վրայ դէպի Սպիտակ Տուն,
վերապրելով այս բոլոր զnհերուն եւ վերապրողներուն ցաւն ու տառապանքը, կը հստականայ իմ առաքելութիւնս»։

Խաչիկեան կը նկարագրէ ինչպէս Արլինկթընի գերեզմանատան մէջ տեղի ունեցած Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակութեան արարողութիւնը զինք կը ներշնչէ որ շարադրէ այն գրութիւնը զոր մարդիկ կոչեցին Ռէյկընի լաւագոյն ճառը, որ նախագահը կ՚արտասանէ քանի մը օր ետք Գերմանիոյ Պէռկըն-Պէլսընի այցի ընթացքին։

Խաչիկեան կ՚ եզրափակէ ըսելով « Այ Պի Էմ տպագրական մեքենայի աղմուկը սկսաւ պոռալ այն օրուան լսած պատմութիւններս իմ ընդմէջէս։ Այն պատմութիւնը որ Նախագահը, եւ ես, պէտք էր պատմէինք»։

Թարգմանեց՝
Կարէն Շահէ Ճինպաշեան