Ընկեր Սարգիս Զէյթլեան երբեք չպարտադրեց ինքզինք, բայց պարտադրեց Դաշնակցութեան կանոնագիրն ու որոշումները
- (0)
Ստորեւ կը ներկայացնենք Սարգիս Զէյթլեանի առեւանգման 40-ամեակին առթիւ Լաւալի «Սարգիս Զէյթլեան» կոմիտէին կազմակերպած յուշ երեկոյին, որ տեղի ունեցաւ Մոնթրէալի մէջ, 30 Մարտ 2025-ին, Լիբանանէն յատուկ հրաւիրուած բանախօս՝ մտաւորական, խմբագիր եւ ուսուցիչ Կարօ Յովհաննէսեանի փոխանցած պատգամը.
Սիրելի ընկերներ եւ բարեկամներ,
Ընդարձակ եւ բազմակողմանի է Սարգիս Զէյթլեանի ազգային եւ կազմակերպական գործունէութիւնը: Մէկ մարդու մէջ դժուար է ունենալ նուիրեալ ուսուցիչ-մանկավարժը, անզուգական հրապարակագիր-խմբագիրը, հեռատես քաղաքագէտը, ջղուտ հռետորը, ներհուն գաղափարախօս-տեսաբանը, պատրաստուած եւ խիզախ մտաւորականը, ինչպէս նաեւ անմրցելի կազմակերպող ղեկավարը: Ու գրեթէ բոլորին մէջ ալ տաղանդաւոր: Առաւել՝ նկարագրով ուժեղ մարդը, սկզբունքի տէր անհատականութիւնը, ծառայասէր, տեսլապաշտ եւ ժողովրդակեդրոն ղեկավարը:
Սարգիս Զէյթլեան յորովայնէ ղեկավար ծնած էր: Երուսաղէմ «Ժառանգաւորաց» վարժարանին մէջ, դեռ ուսանող, փորձեց հիմնել դաշնակցական պատանեկան միութիւն: Ճեմարանի մէջ դժուար հարցի դիմաց, իր դասընկերները իրեն կը նայէին այդ հարցի լուծման համար: Եգիպտոսի մէջ հակաճառեց Սիլվա Կապուտիկեանին, որովհետեւ բանաստեղծուհին սխալ վերագրում կատարած էր մեր ծնողներու հասցէին: Այնճարի մէջ կազմակերպեց դպրոցը, որակ տուաւ անոր եւ բարձրացուց զայն երկրորդականի մակարդակին: Իբրեւ հերթապահ, երկաթի պէս ղեկավարեց Այնճարի կոմիտէն: Կասեցուց անարդարութիւններն ու աչառութիւնները: Պայքարեցաւ շահագործումներուն դէմ եւ վերջ դրաւ գիւղի բոլոր մաֆիաներուն: Իբրեւ Կեդրոնական կոմիտէի հերթապահ, խիստ պայքար մղեց կաշառակերութեան, գողութեան եւ անկարգապահութեան դէմ: Կտրուկ միջոցներով վերջ դրւ այն մարդոց, որոնք կը խանգարէին Պուրճ Համուտի հայութեան հանգիստը: Լիբանանի 1972-ի Երեսփոխանական ընտրութիւններուն, Դաշնակցութեան ապահովեց հինգ հայ երեսփոխաններ՝ բարձրացնելով քաղաքական կշիռը մեր կազմակերպութեան:
ՀՅԴ Բիւրոյի անդամակցութեամբ, ընկ. Զէյթլեան հաստատեց Մամլոյ դիւան, այժմէականացուց ՀՅԴ Ծրագիրը: Պատրաստեց ՀՅԴ ռազմավարութիւնը: Եղաւ պատասխանատու խմբագիր Դաշնակցութեան Պաշտօնաթերթին: Զարգացուց համագաղութային կառոյցները: Կապ հաստատեց, Համայնավար վարչակարգի օրերուն, Հայաստանի մէջ խմորուող ազգային գաղափարախօսութեամբ տոգորուած երիտասարդներու հետ՝ իրեն համագիւղացի ուսանողներու միջոցով դաշնակցական գրականութիւն փոխադրելով: Կազմակերպական առաքելութեամբ այցելեց Սփիւռքի գրեթէ բոլոր գաղութները:
Լիբանանի քաղաքացիական կռիւներուն նոյնացաւ Կեդրոնական կոմիտէին հետ եւ օրը-օրին հետեւեցաւ մարտական եւ քաղաքական վերիվայրումներուն: Նախանձախնդիր եղաւ ՀՅԴ երիտասարդական միութիւններու առաջացման:
Զէյթլեան ունէր կազմակերպական-ղեկավարական ինքնատիպ ոճ: Ղեկավար էր, տեսակէտ ունեցող ղեկավար: Գիտէր ինչպէ՞ս որոշում տալ, ինչո՞ւ որոշել եւ ինչո՞վ որոշէր:
Դաշնակցութեան մէջ, կ’ըսէր ան, մարմինները չեն ստեղծուած իշխելու, այլ միայն ծառայելու հայ ժողովուրդին եւ Դաշնակցութեան: Ղեկավարել, իրեն համար, կը նշանակէ [ընտրել (to choose)] ընտրել լաւագոյն միջոցը ընդհանրական նպատակի եւ հասարակաց շահերու նուաճման համար: Դաշնակցութիւնը անձերու կուսակցութիւն չէ, որովհետեւ անոնք ինքըստինքեան արժէքներ չեն, կարեւորը Դաշնակցութիւնն է իր հաւաքական ամբողջութեան մէջ:
Այդպէս է որ Դաշնակցութեան մէջ շէֆեր ու պոսեր գոյութիւն չունին, այլ միայն կան պատասխանատուներ՝ միշտ պատրաստ նուիրումի եւ անձնազոհութեան:
Այս իմաստով, Դաշնակցութեան մէջ պէտք չէ գոյութիւն ունենան անձերու, թէկուզ ղեկավար դիրքերու վրայ, ցուցական փառաբանանք կամ անոնց պաշտամունք, որովհետեւ Դաշնակցութեան ուժը կը գտնուի իր հաւաքականութեան մէջ, որուն պէտք է ծառայել եւ միշտ ծառայել:
Իր գործակիցները կը վկայեն, որ Զէյթլեան ուժեղ պայքար մղած է Կեդրոնական կոմիտէ ընտրուելու համար: Սակայն ընտրուելէ ետք, հաւասար աչքով նայած է բոլոր կողմնաճակատներուն եւ բոլոր ընկերներուն: Այս կեցուածքին շնորհիւ է, որ Կեդրոնական կոմիտէն ունեցած է անխտրական մօտեցում բոլորին նկատմամբ եւ կիրարկած է մէկ չափ մէկ կշիռի սկզբունքը: Ահա թէ ինչպէս Կեդրոնական կոմիտէն, Սարգիս Զէյթլեանի հերթապահութեան օրերուն, ունեցաւ բեղուն գործունէութիւն: Կեդրոնական կոմիտէի տարիները՝ 1969-1972, ինծի համար, ոսկեդարն է Դաշնակցութեան Լիբանանի մէջ իր գործունէութեան:
Զէյթլեան ամէն բանէ առաջ, կ’ուզէր եւ կը նպատակադրէր գաղափարական հիմք տալ Դաշնակցութեան, կազմակերպութիւնը կազմակերպութեան վերածել:
Լայն հորիզոն կ’ուզէր տալ ընկերներուն, լայնցնել անոնց մտահորիզոնը: Մեր ընկերները թաղուած էին իրենց տեղայնական հարցերուն մէջ եւ իրենց քիթէն անդին չէին տեսներ: Կը զբաղէին երկրորդական եւ շատ մասնակի հարցերով: Զէյթլեան հիմնովին յիշատակեց այս մտածողութիւնը եւ լայնցուց: Ան աշխատեցաւ, որ անոնց հետաքրքրութիւնը ըլլար հայ դատը, Հայաստանը, հայութիւնը՝ ամբողջութեան մէջ: Շարժման մէջ դրաւ մինչ այդ քնացած ուժերը, յայտնաբերեց կարողութիւններ, բերաւ նորութիւններ՝ մանաւանդ հայ դատի մարտավարութեան մէջ: Ան գիտէր «ո՛չ» ըսել մեր ճահճացած ընկերութեան:
Կեդրոնական կոմիտէի հերթապահի պարտականութեան վրայ երբեք միանձնեայ չաշխատեցաւ, եւ իրեն ուղեցոյց ունեցաւ Դաշնակցութեան կանոնագիրը: Կեդրոնական կոմիտէն զանազան հարցերու առնչութեամբ խորհրդակցական ժողովի կը հրաւիրէր մտաւորական եւ փորձառու ընկերներ: Սարգիս Զէյթլեան կ’ուզէր, որ ընկերները լաւագոյն չափով մասնակից դառնան կուսկցութեան աշխատանքին եւ իրենց տեսակէտը տան Կեդրոնական կոմիտէի որոշումներուն կամ առնելիք քայլերուն մասին: Ասիկա ուրիշ բան չէր եթէ ոչ brainstorming-ի դրութիւնը, որ կը կիրարկուի յաջող ղեկավարներու կողմէ, որ կը հաւատան հաւաքական ղեկավարութեան եւ կ’աշխատին այդպէս:
Զէյթլեան խոր պաշտամունք եւ հիացում ունէր Քրիստափոր Միքայէլեանի հանդէպ, որուն մասին գրած է բազում յօդուածներ: Զէյթլեան այժմէականութիւնը կը տեսնէր Քրիստափորի մտորումներուն մէջ: Յատկապէս կար հաստատում մը, որ կը ներշնչէր զինք շատ: Քրիստափոր կ’ըսէր. «Կուսակցութիւնն է ժողովուրդի համար, եւ ոչ թէ ժողովուրդը՝ կուսակցութեան համար»: Արդարեւ, Սարգիս Զէյթլեան ժողովրդակեդրոն էր: Իրեն համար «Դաշնակցութիւնը իր ժողովուրդին սպասաւորն է: Միջոց է, ճանապարհ է, նպատակ չէ, հակառակ անոր որ ամբողջ գաղաթարական մեր իտէալի մը ջահակիրն է»:
Զէյթլեան Դաշնակցութեան դպրոցին մէջ հիմնեց իր դասարանը, որուն դրան վրայ ինք անձամբ փորագրեց «Հայկական արեւելում» բարձրաքանդակը: Հրեղէն արձանագրութիւն մը արդարեւ: Հայկական արեւելումը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ Հայաստանը եւ հայ ժողովուրդը դասել ամէն բանէ վեր:
Մայիս 28-ի առթիւ իր արտասանած ճառերէն մէկուն ընթացքին, ան կը խօսէր արմենիզմի մասին: Շատեր ազգային մոլեռանդութիւն տեսան այդ ճառին մէջ, ուրիշներ՝ ազգայնամոլութիւն: Զէյթլեան հայրենապաշտ էր, այո՛, հայրենամոլ ըլլալու աստիճան, ազգայնապաշտ էր՝ազգայնամոլ ըլլաու աստիճան: Հաւանաբար աւելին էր նաեւ Զէյթլեան:
Բայց ան այս մտածումին մէջ ազգայնամոլութիւն չէր տեսներ, ոչ ալ ազգային նեղմտութիւն եւ սահմանափակութեան ամէն տրամադրութիւն: Ընդհակառակը, անոր մէջ կը տեսնէր դաստիարակչական ռազմագիտական խոր նշանակութիւն, յատկապէս աշխարհի այնպիսի դրուածքի մէջ, որ կը նպատակադրէ խորտակել ազգի գաղափարը եւ ազգային արժէքները, ազգայնացման եւ հայրենացման արժէքները՝ անհատապաշտականութեան կեղծ եւ ապականիչ խօսքերով:
Զէյթլեան կը հաստատէ, որ հայկական կազմակերպութիւններու ձախողութեան գլխաւոր պատճառը մեր անհատապաշտութիւնն է, ախտագին վիճակ մը, եսամոլ եւ այլամերժ վարքագիծը թէ՛ իբրեւ ոգի եւ թէ՛ իբրեւ գործելակերպ:
Հանրային գործունէութեան մէջ մեր կազմակերպութիւնները, միութիւններն ու հաստատութիւնները, թէ՛ աշխարական եւ թէ՛ կղերական մակարդակներու վրայ, կը վերածուին մարմիններու, որոնք իրենց կարգին՝ անձերու: Այսինքն, կը վերանան հաւաքական աշխատանքը եւ հաւաքական պատասխանատուութիւնը, կը տիրապետէ անձնիշխանական հոգեբանութիւնը, իրարու հետ կը շփոթուին անհատը եւ կազմակերպութիւնը, անձնական շահերը կը գերադասուին հաւաքական նպատակներէն, որոնք կը ստորադասուին, կը պակսին հաւատքը եւ անշահախնդիր ծառայութեան զգացումը, սխալ կը մեկնաբանուի ղեկավարութեան ըմբռնումը:
Այս բոլորը պատճառ կ’ըլլան, որ ընդհանուր գործը տկարանայ եւ երկրորդական նշանակութիւն ունենայ:
Այս բացասական գործելակերպին հետեւանքով է որ գրեթէ մեր բոլոր կազմակերպութիւններն ու մարմինները հմայաթափ կ’ըլլան, կ’ամլանան իրենց կենսական դերին մէջ. առանձին կը մնան թէ՛ մարմինները եւ թէ՛ պատասխանատուները, ու բոլորը մէկ կը սնանկանան թէ՛ իբրեւ ղեկավարութիւն եւ թէ՛ իբրեւ հանրային գործունէութիւն:
Իսկ այս անբաղձալի կացութեան գլխաւոր, բո՛ւն պատասխանատուն, ինչո՛ւ բառերը ծամծմենք, կը գրէ Զէյթլեան, գործադիր իշխանութիւններն են, ղեկավարութիւնն է առաւելաբար, այսինքն աւելի գիտակից եւ հասուն խաւը ընկերային մեր կեանքին, ղեկավարման ու գործելակերպի թիւր ըմբռնումներու եւ սխալ վարքագիծի իբրեւ հետեւանք:
Երբ այս տողերը կը գրէր Զէյթլեան, ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ էր:
Զէյթլեան միայն խօսք չէր, աւելի եւ աւելի գո՛րծ էր: Իբրեւ պատասխանատու ղեկավար դաշնակցական բոլոր մարմիններու մէջ – կոմիտէ, կեդրոնական կոմիտէ, բիւրօ – ան ծառայեց անսակարկ ոգիով, եւ իր անձին ընդմէջէն ծառայութեան օրինակ եղաւ մեզի:
Զէյթլեան ինքզինք միշտ դրաւ օրէնքին տակ, Դաշնակցութեան կանոնագիրէն վար: Չպարտադրեց ինքզինք, բայց պարտադրեց կանոնագիրը, պարտադրեց օրինական որոշումները՝ ներդաշնակ գործունէութեան ի խնդիր:
Իբրեւ ղեկավար գործեց նուիրումով. իշխանութիւնը չկեդրոնացուց իր անձին մէջ, այլ նորանոր գործակիցներ ուզեց պատրաստել՝ անոնց հետ բաժնելով անսակարկ նուիրում, եւ սկզբունք ունենալով աշխատանքի բաժանումը՝ հաւաքական գործունէութեան, հաւաքական յանձնառութեան եւ հաւաքական պատասխանատուութեան ի խնդիր, որպէսզի արդիւնաւորուի հանրային աշխատանքը:
Իր գործակիցներուն եւ իրեն հետ աշխատողներուն վկայութեամբ, Զէյթլեան վստահեցաւ անոնց եւ վստահութիւն ներշնչեց կազմակերպութեան եւ անոր ընդհանրական նպատակներուն, ինչպէս նաեւ բարոյական ու գաղափարական նկարագիրին հանդէպ:
Ոգի ի բռին աշխատեցաւ որ ճի՛շդ մարդը ճի՛շդ տեղը ըլլայ եւ ճի՛շդ ժամանակին՝ հաւաքական աշխոյժ գործի մէջ ըլլալու նպատակով:
Օրն ի բուն աշխատեցաւ եւ աշխատցուց շուրջինները:
Ներշնչուեցաւ եւ ներշնչեց գործակիցները:
Հաւատալով հաւատաց իր հաւատքին, եւ այդ հաւատքի ուժով ուզեց ներշնչել իր աշխատակիցներն ու հաւաքականութիւնը, մանաւա՛նդ երիտասարդութիւնը:
Զէյթլեանի գրառումներէն եւ մտածումներէն շատ յստակ կը հասկնանք, որ հաւաքական ղեկավարութիւնն է բանալին մեր ներքին-կազմակերպական հարցերուն, որոնց բարւոք լուծումով յարաբերաբար դիւրին է բացուիլ արտաքին աշխարհին՝ իբրեւ մէկ սիրտ, մէկ հոգի: Հաւաքական ղեկավարութիւնն է ալֆան եւ օմէկան մեր աշխատանքներու յաջողութեամբ պսակման՝ հեռու եսամոլ եւ եսակեդրոն տրամադրութիւններէ: Սարգիս Զէյթլեան բացարձակօրէն անհատապաշտ, եսամոլ կամ եսակեդրոն չէր: Երբեք չգործեց «ինձմէ ետք ջրհեղեղ»-ի մտածելակերպով: Իր եսը երբեք նժարի վրայ չդրաւ հաւաքական գործունէութեան ատեն: Մոռցաւ իր ընտանիքն անգամ: Ու կրնանք հաստատել անվարան, որ Սարգիս Զէյթլեան խորապէս հաւատաց հաւաքական աշխատանքին եւ հաւաքական գործելակերպին:
Ղեկավար էր ընկ. Զէյթլեանը: Ան «ղեկավարութիւն» եզրը կը սահմանէր հետեւեալ ձեւով.
«Ամէն ժողովուրդ արժանի է իր ղեկավարութեան: Եւ, փոխադարձաբար, ամէն ղեկավարութիւն կամ իշխանութիւն արժանի է – պէտք է ըլլայ – իր ժողովուրդին։ Ժողովուրդ մը արժանի է, անշուշտ, միայն ա՛յն ղեկավարութեան, զոր ի՛նք կը ստեղծէ եւ պաշտօնի կը կոչէ, համաձայն իր կամքին եւ բաղձանքներուն։
Միւս կողմէ՝ իր ժողովուրդին արժանի ղեկավարութիւնը միայն ա՛յն ղեկավարութիւնն է, որ ծնունդ կ’առնէ ժողովուրդի ծոցէն, իբրեւ հարազատ ու կենդանի արտայայտիչը անոր կամքին ու ազնուական ձգտումներուն։
Եւ այն օրը, երբ ժողովուրդ եւ ղեկավարութիւն կը դադրին զիրար հասկնալէ եւ կը սկսին տարբեր լեզուով խօսիլ իրարու հետ, կը նշանակէ ձախողած են թէ՛ մէկը եւ թէ միւսը հաւասարապէս։
Ձախողած է մասնաւորաբար եւ առաւելաբար ղեկավարութի՛ւնը, որովհետեւ ժողովուրդը միշտ իրաւունք ունի։ Որովհետեւ ժողովուրդը շատ աւելի առողջ բնազդով ու հոտառութեամբ եւ շատ աւելի լայն իմաստութեամբ օժտուած է, քան ինքը՝ ղեկավարութիւնը…»:
Սիրելի ընկերներ եւ բարեկամներ,
Մեր պատմութեան մեծագոյն պարտութիւններէն մէկը կրեցինք մենք 2020-ին, Արցախի մէջ: Բայց պարտութիւն կայ եւ պարտութիւն կայ: Սարգիս Զէյթլեան մեծ տարբերութիւն կը տեսնէ ֆիզիքական պարտութեան եւ գաղափարական պարտութեան միջեւ: Ան կ’ըսէ. «Ֆիզիքապէս պարտուիլ՝ չի նշանակեր ամէն ինչ կորսնցնել. ֆիզիքապէս պարտուելով հանդերձ՝ ազգը կամ կուսակցութիւնը տակաւին կրնայ ոտքի մնալ հոգեպէս եւ գաղափարականօրէն: Կրնայ մինչեւ իսկ յաղթական դուրս գալ իր գաղափարներուն շնորհիւ եւ իր տիրապետութեան տակ առնել հակառակորդը կամ թշնամին՝ հոգեպէս զինաթափ ընելով զայն եւ, ինչու չէ, չէզոքացնելով զայն ֆիզիքապէս:
Մինչդեռ գաղափարական պայքարի մէջ պարտուիլ՝ կը նշանակէ ամէն ինչ վրայ տալ եւ կրկնակի պարտութիւն կրել թէ՛ հոգեկան եւ թէ՛ ֆիզիքական մակարդակներուն վրայ, որովհետեւ գաղափարական պարտութիւն կրող ազգը կամ կուսակցութիւնը չի կրնար ոտքի մնալ ֆիզիքապէս»:
Այսինքն, գաղափարական պարտութիւնը կ’առաջնորդէ նաեւ ֆիզիքական պարտութեան, մինչդեռ ֆիզիքական պարտութենէ ետք, անկարելի չէ ոգեկան հզօրանքը, որ անպայման ոտքի կը պահէ ժողովուրդ մը կամ կազմկերպութիւն մը:
Մենք ֆիզիքապէս պարտուեցանք Արցախի մէջ եւ այդ պարտութենէն անմիջապէս ետք, այսօր, յստակ աշխատանք կայ գաղափարականօրէն պարտութեան տանելու մեր ժողովուրդը: Այլապէս, ի՞նչ մեկնաբանութիւն տալ Ցեղասպանութեան ուրացման՝ հայրենի պետութեան կողմէ, ինչպէ՞ս բացատրել Արցախը ոչ հայկական նկատելու իրողութիւնը կամ պետականութեան մէջ ազգային գաղափարախօսութեան չքացումը:
Իսկ երբ կը կորսուի գաղափարականութիւնը, կարելի չ’ըլլար զանազանել իրաւը սուտէն, իրականութիւնը՝ երեւակայութենէն, ճշմարտութիւնը, անկեղծութիւնն ու բարոյական սկզբունքները՝ կեղծիքէն ու անբարոյականութենէն: Այսինքն, կը տապալին մեր ազգային եւ նկարագրի արժէքները, իսկ մենք կը պարտուինք ամբողջովին:
Գաղափարական պարտութեան մէջ, պատասխանատու ենք բոլորս, անխտիր:
Հայրենի գրող Մերուժան Տէր Գուլանեան կ’անդրադառնայ Տրդատ Ճարտարապետի գլուխ գործոցներէն՝ Անիի տաճարի քանդումին եւ կ’ըսէ. «Անիի տաճարին գմբէթը կը կանգնէր 36 սիւներու վրայ: Սիւներէն իւրաքանչիւրը ըսած է ինքնիրեն, որ առանց ինծի՝ դեռ 35 սիւն կայ, հետեւաբար, տաճարը կրնայ կանգուն մնալ: Բայց որովհետեւ իւրաքանչիւր սիւն ըսած է՝ առանց ինծի, դեռ 35 սիւն կայ, Անիի տաճարի գմբէթը փուլ եկած է: Եթէ սիւներէն իւրաքանչիւրը այսպէս չըսէր, այն ատեն ո՛չ օտարը, ո՛չ թշնամին կրնային խորտակել զայն»:
Սիրելի ներկաներ,
Կը կարծեմ, որ հայրենի գրողին պատգամը յստակ է: Հայութիւնը այսօր կը հաշուուի տասը միլիոն հոգի եւ հարիւրաւոր միութիւններ: Եթէ այդ միութիւններէն իւրաքանչիւրը ըսէ, առանց ինծի՝ մնացեալները կան, ինչ որ է պարագան այսօր դժբախտաբար, կամ՝ իւրաքանչիւր գաղութ, իւրաքանչիւր կազմակերպութիւն ըսէ առանց ինծի մնացեալ գաղութները, կազմակերպութիւնները կան, հայութեան գմբէթը կը փլի, հայութիւնը կը տկարանայ ազգովին, իսկ մեր բոլոր աշխատանքները կը դառնան ապարդիւն:
Զէյթլեան կ’ըսէ մեզի՝ մեծ է մեզմէ իւրաքանչիւրին պատասխանատուութիւնը, անհատական թէ հաւաքական մեր վերաբերումն ու վճիռը, հայ ժողովուրդի պատմութեան այս ծանրակշիռ փուլին:
«Ոչ ոք,- կ’ըսէ Զէյթլեան,- ոչ մէկ հայ, […] կրնայ խուսափիլ իր բաժին պատասխանատուութենէն: Ամէ՛ն միութիւն, ամէ՛ն կազմակերպութիւն, ամէ՛ն մարմին հաւասարապէս պատասխանատու է հաւաքական ճակատագրին նկատմամբ: […] Աւելի՛ն, մեր բոլոր ճիգերը, բոլոր միջոցները, մեր ցեղային բովանդակ տաղանդն ու ստեղծագործ ուժականութիւնը ի սպաս դնել [հաւաքական] վերականգնումին, [հաւաքական] վերակազմակերպումին ու [հաւաքական] ամրապնդումին՝ […] հայութեան բոլոր հարազատ ու հաւատաւոր զաւակներուն անխտիր»:
Զէյթլեանը առեւանգողները հաւանաբար աւելի լաւ կը ճանչնային զինք, քան մենք: Կամ՝ աւելի լաւ ուսումնասիրած էին զինք, քան մենք: Արդարեւ, Զէյթլեանը յաջորդ ունեցաւ, բայց իրեն փոխարինող չեղաւ: Մեծ տարբերութիւն կայ յաջորդի եւ փոխարինողի միջեւ: Փոխարինողը յաջորդող է, բայց յաջորդողը փոխարինող չէ: Զէյթլեան եղաւ այն ղեկավարը, որուն անհետացումը մեծ պարապ ձգեց մեր իրականութեան մէջ: Պարապութիւն մը, որ կարելի չեղաւ լեցնել չորս տասնամեակէ ի վեր:
Անշուշտ կուսակցութիւնը կանգ չառաւ Զէյթլեանի անհետցումով, նորէն գործեց, նորէն շարժումի մէջ եղաւ: Բայց Զէյթլեան մը չունեցաւ: Արդարեւ ան անցած էր սերունդներու ընդմէջէն, որոնցմէ իւրաքանչիւրը արժէք մըն էր ինք իր մէջ՝ մտապաշարով, գաղափարապաշտութեամբ եւ փորձառութեամբ: Զէյթլեան իւրացուց այդ բոլորը եւ շատ բան աւելցուց այդ դրամագլուխին վրայ:
Զէյթլեան զօրացուց մեր մէջ ծառայասիրութեան ոգին, գաղափարապաշտութիւնը, խիզախութիւնը: Բաներ են ասոնք, որոնց ձգած պարապը կարելի չէ լեցնել անմիջապէս: Կէս ձգած գործը կարելի չէ դիւրութեամբ ամբողջացնել ու լրացնել: Եւ աղէտը հո՛ն է, որ ըստ երեւոյթին, միջոց ալ չունինք պաշտպանուելու՝ հակառակ եղած բոլոր փորձերուն:
Օտարներուն համար այս հարցի դարմանումը յարաբերաբար աւելի դիւրին է, քան մեր պարագային: Մեր մէջ սերունդները կը յաջորդեն իրարու եւ յաճախ անտեղեակ կ’ըլլան իրենց նախորդներու իրագործումներուն եւ կէս ձգած գործին: Ո՞վ պիտի նախաձեռնէ այս աշխատանքը: Մեր առօրեան այնքան լեցուն է այլազան մտահոգութիւններով, ինչպէս նաեւ երկրորդական եւ չորրորդական մանրամասնութիւններով, որ մարդուժի պատրաստութեան մասին չենք իսկ մտածեր:
Զէյթլեանը առեւանգողները տարին ինչ որ գնայուն էր անոր մէջ, ինչ որ – նաեւ բոլորիս պարագային – ենթակայ է բնութեան անողոք օրէնքներուն: Լաւ կը յիշեմ, Սիմոն Վրացեանի մահուան դամբանախօսներէն՝ Գարեգին Եպս. Սարգիսեան, այլ բաներու կարգին, ըսաւ. «Գնաց Սիմոնը, մնաց Վրացեանը»: Մեր կարգին, կ’ըսենք. Առեւանգողները տարին Սարգիսը, բայց կը մնայ Զէյթլեանը: Մնաց իր գործը:
Միթէ կարելի՞ է թաղել ճառագայթը, ինչպէս պիտի ըսէր մեր հանճարեղ բանաստեղծը շուրջ 160 տարի առաջ: Միթէ կարելի՞ է առեւանգել Զէյթլեան ճառագայթը:
Ֆրանսացի գրագէտ Ալֆոնս Տոտէ կը հաստատէ. «Մարդը կ’անհետանայ, եւ գործերը միայն առիթ կու տան անոր վրայ խօսելու, այն ատեն անհատը կը ջնջուի, ու գո՛րծն է, որ գնահատել կու տայ գործողի արժանիքը»:
Ուրեմն, մեզի կը մնայ գիտնալ Զէյթլեանի գործը, որ ինչ ազդեցութիւն ունեցած է ան մեր ժողովուրդին միտքին ու սիրտին վրայ՝ ամէն տեսակէտով:
Քանի ակնարկութիւն ըրինք Սիմոն Վրացեանին, մեզմէ երէցները աւելի պիտի յիշեն վստահաբար, որ ան, վաթսուն-եռթանասուն տարի առաջ, յօդուածով մը կը զգուշացնէր հայութիւնը եւ Դաշնակցութիւնը մեծ վտանգէ մը:
Յօդուածին խորագիրն է Hannibal ad portas, լատիներէն ասացուածք մը, որ կը նշանակէ՝ Աննիպալը դռներումն է: Այս թեւաւոր խօսքին շարժառիթը այն է, որ Ք.Ա. առաջին դարուն շարուած էր Կարթագէնի զօրավար Աննիպալի կողմէ, որ կը նպատակադրէր կործանել Հռոմը: Երկար դարերէ ի վեր Հռոմը պատերազմի մէջ էր Կարթագէնի դէմ, որ իր զինուորական եւ առեւտրական մրցակիցն էր: Եւ հիմա Հաննիպալը եկած էր կործանելու Հռոմը: Հին աշխարհի նշանաւոր ճառախօսներէն՝ Կիկերոնը, ճառի մը մէջ ըսաւ, այլ բաներու կարգին, Հաննիպալը դռներունն է: Այնքան տպաւորիչ էր այդ կոչը, որ մէկ կողմ դրին իրենց իշխանութեան պայքարները, միացան եւ համընդհանուր զօրքով յաղթեցին Աննիպալի, որ պատմութեան մէջ կը նկատուի աշխարհի զօրաւորագոյն հրամանատարներէն եւ ռազմագէտներէն մէկը. Hannibal ad portas. այսինքն՝ հայրենիքը վտանգի տակ է: Իսկ հին աշխարհի մէջ, երբ հայրենիքը վտանգի մատնուէր, ճակատ ղրկուող զինուորին ուղղուած գերագոյն հայրենասիրութեան եւ գերազանց կարգապահութեան ամէնէն վսեմ պատգամը ա՛յս էր – Վահանով կամ վահանի վրայ: Այսինքն, ճակատ ղրկուող զինուորը կ’երթար իր վահանով, նահատակուելու պարագային, իր ընկերները անոր իսկ վահանին վրայ կը վերադարձնէին զինք:
Hannibal ad portas – Աննիպալը դռներունն է:
«Եւ երբ ազգը վտանգի տակ է, հայրենիքը վտանգի տակ է, վտանգի տակ է մեր գոյութիւնն իսկ, չմոռնանք եւ միշտ յիշենք պատմութեան, նաեւ հայոց պատմութեան կենարար պատգամը,- Վահանով կամ վահանի վրայ»:
Սիրելի բարեկամներ եւ ընկերներ,
Սարգիս Զէյթլեան քառասուն տարի առաջ՝ գնաց վահանով եւ հոգեկան ու մտային ամբողջ վաստակով վերադարձաւ վահանի վրայ:
Այդ հոգեկան ու մտային աշխարհէն առաւել եւս անդենական աշխարհէն քառասուն տարիէ ի վեր ան իր բամբ ձայնով մեզի կը պատգամէ՝
Հայաստանը եւ հայ ժողովուրդը ամէն բանէ վեր:
