Եղնիկները՝ «Եաշմա»-ի դէմ

1992-ի Յունիսի 12-ին ատրպէյճանցիները մտան Շահումեան, գրաւեցին ամբողջ շրջանն ու Մարտակերտի քանի մը գիւղերը: Մէկ կողմէ Շահումեանը կը հայաթափուէր, միւս կողմէթշնամիի դէմ կանգնելու համար կը ձեւաւորուէր հայդուկային ջոկատ մը, զոր կը ղեկավարէր Շահէն Մեղրեանը: Դաշնակցական Հայդուկապետը իր կողքին ռմբակոծութիւններու գօտիին մէջ կը պահէր իր ընտանիքը, մանկահասակ 3 երեխաները, որպէսզի միւսներն ալ մնային ու դիմադրէին: Շահէնի անմիջական մասնակցութեամբ ազատագրուեցաւ անոր ծննդավայր Գիւլիստանը, ցաւօք` 2 օրով միայն:

1993-ի Ապրիլի 17-ին հայդուկները անգամ մը եւս Մեղրեանը ճանապարհորդեցին Երեւանզինամթերք բերելու: Մարտական ընկերներուն աչքի առջեւ հարուածուեցաւ հրամանատարին ուղղաթիռը: Զոհուեցան նաեւ 7 մարտական ընկերները, որոնց կարգին զարմիկը 16-ամեայ Զինաւոր Մեղրեանը, ուղղաթիռի անձնակազմի բոլոր 4 անդամները:

Շահումեանի անտառներուն մէջ Շահումեանի ազատագրման համար Մեղրեանի գլխաւորած հայդուկային ջոկատին հետ կապ հաստատելու համար Հայաստանէն ու Արցախէն ռատիոկապով կը կանչէին «Եղնիկներ»: Արցախի ազատագրումէն ետք, «Եղնիկներ» կոչուեցաւ Մեղրեանի հայդուկային ջոկատի պաշտպանական տարածքը, որ կը պահպանէր Հիւսիսային Արցախի սահմանը:

Ստորեւ ներկայացուած յօդուածը հատուած մըն է լրագրող Նայիրի Յոխիկեանի փաստագրական վէպէն.

Մարտակերտ քաղաքից ճանապարհով բարձրանալիս Մատաղիսի ջրամբարի մօտից թեքւում ես ձախ ու հասնում Տօնաշէն գիւղ, այնտեղից էլ՝ դէպի Եղնիկների դիրքեր։ Եղնիկներ հասնել հնարաւոր է նաեւ Մաղաւուզ գիւղով, որտեղից անտառի միջով կտրում ես Թարթառ գետն ու էլի հասնում Տօնաշէն, այնտեղից նոյն ճամբով դէպի դիրքեր։

«Եղնիկներ» անունը ահուսարսափ է ատրպէյճանցիների համար դեռեւս 1992-ից։ Իսկ պատմութիւնը գալիս է Շահումեանի անկումից յետոյ Հաթերք գիւղում ստեղծուած «Եղնիկներ» պարտիզանական ջոկատից, որի խնդիրն էր պաշտպանել Սարսանգի ջրամբարի շրջակայ գիւղերը։ 1992-1994 թուականների ընթացքում այս ջոկատը պարտիզանական պայքար էր մղում ատրպէյճանցիների դէմ հենց անտառներում եւ գլխովին կարողացել էր ոչնչացնել թշնամու մի քանի գումարտակ, ծնկի բերել Գորանբոյի գունդը։

«Եղնիկներ»-ի փառքն այնքան մեծ էր, որ պատերազմից յետոյ յաղթանակած Արցախի հիւսիսային հսկայ մի հատուած, որտեղ առաւել շատ կռուել էին ջոկատի կամաւորները, կոչուեց «Եղնիկներ»։ Այս հատուածը վտանգաւոր էր, բայց միշտ յաղթում էր ատրպէյճանական յարձակումներին, քանի որ բարձր դիրքում էր եւ կարողանում էր չէզոքացնել թշնամուն։

Եղնիկների դիրքից կարծես ափի մէջ լինեն Գետաշէնը, Շահումեանը, Գիւլիստանը եւ Գարդմանի միւս բոլոր պատմական հայկական բնակավայրերը։

Հոկտեմբերի սկզբին Թալիշն անցել էր Ատրպէյճանի հսկողութեան տակ, բայց այնտեղ թշնամին չէր կարողանում ազատ տեղաշարժուել, քանի որ հայերի թիրախում էր։ Ահա թէ ինչու ատրպէյճանցիների կողմից խնդիր դրուեց ամէն գնով գրաւել Եղնիկների բարձունքներն ու հնարաւորութիւն ունենալ մօտենալ Մարտակերտին եւ Սարսանգի ջրամբարի շրջակայ գիւղերին։

Մատաղիսի անկումից յետոյ Եղնիկների համար ամուր թիկունք դարձաւ Վարնկաթաղ բարձունքը, որտեղից ուղիղ նշանառութեան տակ էին յայտնւում Մատաղիսն ու յարակից ատրպէյճանական դիրքերը։

Հոկտեմբերի կէսին ատրպէյճանական յատուկ նշանակութեան զօրքերի «Եաշմա» ջոկատը ներթափանցեց Եղնիկների դիրքեր։ Այդ օրը թուրք գեներալները որոշել էին կոտորած անել Արցախի հիւսիսում եւ վերցնել դէպի Քարվաճառ ու Մարտակերտ տանող հիմնական ուղիները։

«Եաշմա» ջոկատը ատրպէյճանական բանակում համարւում է ամենապատրաստուած եւ ամենադաժան խմբաւորումը։ Այստեղ ներգրաււում են բացառապէս այնպիսի մարդիկ, որոնք պատրաստ են կատարել անմարդկային ցանկացած գործողութիւն՝ հակառակորդին մորթելուց մինչեւ մարմին մասնատելը։ 1999-ին Ատրպէյճանում կազմաւորուած յատուկ նշանակութեան ուժերի այս ջոկատի հիմնական տեղակայման վայրը Պաքուի մերձակայքում գտնուող Եաշմա գիւղն էր, ու թէպէտ ջոկատը պաշտօնապէս կոչւում էր 052, բայց տեղակայման վայրի անունով մարդկանց մէջ տարածուեց «Եաշմա» անուանումը։

«Եաշմա» ջոկատի ատրպէյճանցի մարտիկներին տարիներ շարունակ յատուկ ուսուցման էին ուղարկում նախ Թուրքիա եւ Փաքիստան, ապա որոշակի պատրաստութիւնից յետոյ գործուղում Ուաշինկթոն եւ Լոնտոն՝ ՆԱՏՕ-ի յատուկ պատրաստութեան դասընթացների։ Տիրապետելով ՆԱՏՕ-ի յատուկ նշանակութեան զօրքերի մարտավարութեանը՝ «Եաշմա»-ի մարտիկները դառնում էին ատրպէյճանական բանակի թիւ 1 պատրաստուած հարուածային ուժը։ Ընդունուած էր կարծել, որ «Եաշմա»-ի դէմ ոչ ոք կանգնել չի կարող։

Բայց հայերը Եղնիկներում կանգնեցրին «Եաշմա»-ին։

Նկատելով թշնամու դիւերսիոն ջոկատի մուտքը հայկական դիրքեր՝ Եղնիկների զինուորները միանգամից մերձամարտի անցան՝ հաշուի չառնելով, թէ ովքեր են իրենց դիմաց։ Շարքային զինուորների կողքին այստեղ ծառայում էին նաեւ Հայաստանի տարբեր մասերից կամաւորագրուած այն մարտիկները, որոնք 1990-ականներին մասնակցել էին Մարտակերտի ու Քարվաճառի շրջանների ազատագրմանը եւ լաւ էին ճանաչում այդ հատուածի ամէն քար ու թուփ։

Հրազդանից եկած պահեստազօրի սպա 50-ամեայ Ռազմիկը տեսաւ, թէ ինչպէս են ատրպէյճանական ջոկատի անդամները մտել խրամատ ու սկսել հրաձգութիւնը։ Վազեց առաջ ու հենց թմբի վրայից կրակահերթ արձակեց փոսի մէջ՝ գետնին տապալելով 4 հոգու։ Դրանից ոգեւորուած՝ շարքային Առէնը քաշեց օղակն ու նռնակը նետեց միւսների վրայ, ու մինչեւ անակնկալի եկած ատրպէյճանական յատուկ ջոկատայինները կը փորձէին խուսափել, նռնակը պայթեց նրանցից մէկի ճիշդ ոտքերի տակ՝ նրան վերածելով կիսաեփ մսագնդի։ Երկու մեթրանոց այդ հսկան, որ համոզուած էր, թէ առանց զէնքի էլ ինքը կը կարողանայ տասնեակ փոքրամարմին հայերի սպանել, ինքը ոչնչացաւ հայերի ոտքերի տակ։

Ձեր մաման ․․․, ձեր սաղն ու սատկածը ․․․,- գոռում էր Հրազդանցի Ռազմիկն ու աւտոմատի կրակահերթը ուղղում ատրպէյճանական «Եաշմա»-ի ուղղութեամբ։

Նրանից քիչ վերեւում մարտ էր վարում Արցախի Ճարտարից զօրակոչուած շարքային Վահանը, որի բարձր հասակի ու մարզական կազմուածքի համար «հսկայ» էին կոչում։ Վահանը ձեռնամարտի բռնուեց ատրպէյճանական «Եաշմա»-ի մէկ այլ հսկայի հետ ու հմտօրէն գրկելով վիզը՝ հանեց դանակն ու արեց իր գործը․․․։ Շրջուելով եւ տեսնելով խրամատ մտած մէկ այլ ատրպէյճանցու՝ Վահանը վերցրեց սպանուած հակառակորդի ատրճանակն ու կրակեց նրա ոտքերին՝ գետնին տապալելով։ Վազելով հասաւ նրան ու ժամանակ չկորցնելով՝ մի քանի փամփուշտ արձակեց գլխին, որ թշնամու փրկուելու հնարաւորութիւնը զրոյական լինի։

Եղնիկների այս դիրքում ատրպէյճանական անյաղթելի «Եաշմա»-ի յարձակումը տեւեց մօտ 25 րոպէ, որի ընթացքում մեր խրամատներում թողնելով 36 դիակ՝ ատրպէյճանցիները փախուստի դիմեցին։ Արիւնն աչքերում՝ հայերն սկսեցին հետապնդել նրանց: Ատրպէյճանցիները փախան դէպի Գիւլիստանի կողմը՝ փորձելով թաքնուել անտառում, բայց դա իսկական կոտորածի վայր պիտի դառնար նրանց համար։
Մերոնց դասակի հրամանատար լեյտենանտը մերոնց հրահանգեց անցնել շրջափակման գործողութեան՝ խորանալով անտառում։

1992-ին հայաթափուած Շահումեանի շրջանի Խարխափութ գիւղի մօտակայքում տեղակայուած հրետանին անընդհատ կրակում էր՝ փորձելով կանգնեցնել հակայարձակման անցած հայերին ու ատրպէյճանցիների համար ապահովել փախուստի ճանապարհ։ Բայց հայերը կանգնելու միտք չունէին, մանաւանդ որ տարածքը հինգ մատի պէս գիտէին ու արեան համը նրանց ոգեւորել էր։ Հետապնդելիս սպանեցին եւս 4 ատրպէյճանցի յատուկ ջոկատայինների, իսկ կենդանի մնացած 20 հոգին մի կերպ հասան Ինջա գետակին, որը պայմանական սահմանագիծ էր։ Այստեղ՝ հենց գետն անցնելիս ատրպէյճանական «Եաշմա»-ին հասան հայ զինուորներն ու ջուրը կարմիր ներկեցին նրանց արիւնով՝ սպանելով բոլորին։

Ատրպէյճանական լեգենդար հռչակուած 052 «Եաշմա» յատուկ ջոկատայինների 60 հոգանոց այդ վաշտը ամբողջովին ոչնչացուեց, իսկ հայերը վերադարձան իրենց տեղակայման վայրեր։

Նայիրի Յոխոկեան
Հատուած փաստագրական վէպից