Եկեղեցական կառոյցի կազմալուծումը. բռնաճնշումները հոգեւորականութեան նկատմամբ

Անի Մելքոնեան

Վերջին մէկ տարուայ ամենաքննարկուող թեման Նիկոլ Փաշինեանի իշխանութեան կողմից ահաբեկչական յարձակումներն են հայոց եկեղեցու վրայ, ինչը թէեւ շատերի համար աներեւակայելի իրողութիւն է, բայց հայոց եկեղեցու համար նորութիւն չէ: Հալածանքներով ու բռնաճնշումներով լեցուն մի այդպիսի ժամանակահատուած էլ հայոց եկեղեցին ապրել է 1930-1940-ական թթ., ինչի վերաբերեալ էլ մի փոքրիկ պատմական ակնարկ ենք ցանկանում ներկայացնել։ Ի հարկէ յոյս չունենք, թէ փաշինեանական վարչակազմը ի վերջոյ կը հասկանայ, որ խորհրդային միութեան նման հսկայ բռնապետական կայսրութեանը դիմակայած եւ նրա հետ պայքարում յաղթանակած դուրս եկած հայոց եկեղեցու դէմ ոտնձգութիւնը գործող վարչակազմի համար ինքնասպանութիւն է:

Այսպիսով, խօսենք հայոց եկեղեցու նկատմամբ խորհրդային իշխանութիւնների քաղաքականութիւնից, եզրակացութիւնները թողնելով ընթերցողներին:

1930-ականներին բռնաճնշումների ալիք բարձրացրած խորհրդային իշխանութեան հարուածներն ուղղուեցին նաեւ եկեղեցու դէմ, բայց հայոց եկեղեցին հայ ժողովրդի կեանքում շատ խոր արմատներ էր գցել, եւ խորհրդային իշխանութիւնը ստիպուած էր երկարատեւ պայքար մղել հայոց եկեղեցու դէմ։ Ի պատիւ հայոց եկեղեցու եւ հայ ժողովրդի, չնայած գործադրուած հսկայական ջանքերին, կոմկուսն այդպէս էլ չկարողացաւ եկեղեցին ամբողջապէս օտարել հայ ժողովրդից:
Խորհրդային իշխանութիւնը «հոգեւորականութեանը դիտում էր որպէս հակայեղափոխական եւ հակախորհրդային տարր, իսկ եկեղեցին՝ նոյնպիսի կազմակերպութիւն»։(1)

Փոխարէնը հովանաւորւում էր աթէիզմը, կամ՝ այսպէս կոչուած «գիտական աթէիզմը», հակակրօնական գաղափարներ քարոզող կառոյցները գտնւում էին պետութեան հովանաւորութեան ներքոյ, իսկ «կրօնի եւ եկեղեցու դէմ հրապարակային պայքարն ընթանում էր որպէս գիտաաթէիստական քարոզչութիւն՝ գրաւոր եւ բանաւոր, Հայաստանի մարտնչող անաստուածների միութեան (ՄԱՄ) միջոցով»։(2)

1930 թ. Նոյեմբերի 6-ին Երեւանի քաղաքային խորհուրդը որոշում է ընդունում քանդել Սբ. Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին, ըստ Երքաղխորհրդի՝ «եկեղեցու շէնքը չունի ոչ մի ճարտարագիտական արժէք»։(3)
Խորհրդային կառավարութեան հակաեկեղեցական քաղաքականութեան հետեւանքով «1931 թուականին արդէն, Հայաստանի շատ շրջաններում չմնաց ոչ մի եկեղեցի»։(4)

1930 թ. Մայիսին մահացաւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գէորգ Ե. Սուրէնեանցը, եւ հայոց եկեղեցու համար սկսուեց բարդագոյն շրջան։ Կաթողիկոսի մահուանը հետեւեց «նոր Կաթողիկոսի ընտրութիւնների կազմակերպման տեւական մի ժամանակաշրջան»,(5) խորհրդային իշխանութիւնները հակուած չէին թոյլատրելու նոր կաթողիկոս ընտրելու համար գումարել բարձրագոյն եկեղեցական ժողով, Անդրպետքաղվարչութիւնը տեղեկացնում էր որ եկեղեցական ժողովը յետաձգւում է «բարձրագոյն վերին ատեանի որոշման համաձայն»։(6)

Սակայն հայոց եկեղեցու լոյալ վերաբերմունքը խորհրդային իշխանութիւնների նկատմամբ եւ դիրքը հայ ժողովրդի կեանքում ստիպեցին խորհրդային իշխանութեանը գնալու որոշակի զիջումների. «թուարկւում են կաթողիկոսի բոլոր հնարաւոր հինգ թեկնածուները, որոնցից ուշադրութեան է արժանանում Արքեպիսկոպոս Գէորգ Չորեքչեանը, որպէս ընդունելի: «Ենթադրում ենք նրան անցկացնել որպէս Կաթողիկոս, նախապէս մէկ անգամ եւս ուսումնասիրել նրա անձը, վերջնականապէս կցելով մեզ»։(7) Նպատակը հայոց եկեղեցին ոչ բացայայտ կերպով ղեկավարելն էր խորհրդային իշխանութիւնների կողմից, նախատեսւում էր կաթողիկոսի թեկնածուին յստակեցնելուց յետոյ Էջմիածնում հրաւիրել եկեղեցական ժողով:

Հոգեւորականների դէմ բռնաճնշումների վառ օրինակներից մէկը 1931 թ. Յունիսի 8-ին Սեւանի շրջանում ձերբակալուած Եղիշէ Վարդապետ Շահումեանն է, մեղադրանքում ասւում էր. «կապ հաստատելով Էրիւանի ընդյատակեայ «Դաշնակցութիւն» կազմակերպութեան եւ ԿԿ անդամների հետ, փորձել է մտերմիկ յարաբերութիւնների մէջ մտնել Դաշնակցութեան արտասահմանեան բիււրոյի հետ Էջմիածնի կաթողիկոսարանի միջոցով, ընդ որում տուել է կազմակերպութեանն օգնելու իր համաձայնութիւնը»։(8) Հոկտեմբերի 7-ին ՊՔՎ կոլեգիայի դատական նիստում Եղիշէ Վարդապետն ազատազրկւում է 3 տարի պայմանական եւ 2 տարի փորձնական ժամկէտով:

Գէորգ Ե.-ի մահից յետոյ կաթողիկոսի պարտականութիւնները կատարում էր կաթողիկոսական տեղակալ՝ Խորէն Արքեպիսկոպոս Մուրատբեկեանը, որը վատ իմաստով գտնւում էր խորհրդային իշխանութիւնների ուշադրութեան կեդրոնում:

Երկարատեւ ձգձգումներից յետոյ եկեղեցական ժողովը կայացաւ 1932 թ. Նոյեմբերին: Ամենայն Հայոց կաթողիկոս ընտրուեց Խորէն Մուրատբեկեանը (1932-1938 թթ.):

Խորէն Ա. Մուրատբեկեանի ընտրութեամբ, երկարատեւ դադարից ու մաքառումներից յետոյ, հայոց եկեղեցին ունեցաւ կաթողիկոս. ««դաշնակ, ազգայնամոլ», այսինքն՝ մի մարդ, որը մտահոգուած էր իր բազմաչարչար ազգի ճակատագրով»։(9)

Խորհրդային իշխանութեան բնորոշմամբ «դաշնակ-ազգայնամոլ» Խորէն Մուրատբեկեան Կաթողիկոսը «առաջադէմ, ձախ հայեացքների տէր մարդ էր, ազատատենչ՝ ապստամբ բառի ուղղակի իմաստով, որը երբեք չգնաց իր խղճի եւ սկզբունքների դէմ»։(10)

Խորէն Ա. Մուրատբեկեանին վիճակուած էր գործել չափազանց ծանր ժամանակահատուածում, երբ «դաժան ձեւով շարունակւում էին հալածանքներն ու բռնաճնշումները կրօնի, եկեղեցու եւ նրա սպասաւորների նկատմամբ, զանգուածօրէն փակւում էին եկեղեցիներն ու վանքերը, իսկ կրօնի սպասաւորները… զանգուածօրէն բանտարկւում ու աքսորւում»։(11) Պետականացուեց եկեղեցու գոյքը, փակուեց եկեղեցիների մեծ մասը «1937 թ. վերջի դրութեամբ Հայաստանում փակուել էր 800 եկեղեցի»(12), որի վերաբերեալ Խորէն Ա. Մուրատբեկեանը՝ ՀԽՍՀ ներքգործժողկոմին գրում է. «ամբողջ Հայաստանում չորս եկեղեցի է մնացել, իսկ 800-ից աւելի եկեղեցիներ փակուել են մեծ մասամբ վարչական եղանակով, որպիսի գործելակերպը վերջերս էլ դատապարտւում է կեդրոնական իշխանութեան կողմից»։(13) Բռնութիւնների ենթարկուեցին բազմաթիւ հոգեւորականներ. «որոշ տուեալներով 1930-ական թուականներին Հայաստանում բռնաճնշման էին ենթարկուել 161 հոգեւորականներ: Նրանցից 91-ի համար կայացուել է գնդակահարութեան որոշում»։(14)

Շարունակելով պայքարը հայոց եկեղեցու դէմ «1937 թուականին տեղի ունեցած ԽՍՀՄ կենտգործկոմի 7-րդ գումարման 4-րդ նստաշրջանը նոյնպէս մեղադրեց եկեղեցուն հակախորհրդային գործունէութեան մէջ «Խորհուրդների ընտրութիւնների դժուարութիւններից մէկը կը հանդիսանայ այն հանգամանքը, որ որոշ տեղերում պահպանուած հակախորհրդային տարրերը, գլխաւորապէս եկեղեցականները սկսել են գլուխ բարձրացնել… Մեր խնդիրն այն է, որպէսզի չգնանք պրովակացիայի եւ ժամանակին խափանենք նրանց հակախորհրդային աշխատանքը»»։(15)

Աւերիչ հարուածների ենթարկուած, անդադար հալածուող եւ թուլացած հայոց եկեղեցին՝ Խորէն Ա. Կաթողիկոսի գլխաւորութեամբ չէր պատրաստւում դադարեցնել իր գոյութիւնը, ինչն էլ խորհրդային իշխանութիւններին աւելի էր զայրացնում եւ մղում առանձնակի դաժանութեամբ եկեղեցու դէմ պայքարի։ Կեդրոնից տրուած էր յատուկ առաջադրանք՝ վերացնել հայոց եկեղեցին. «1937 թ. Դեկտեմբերի 19-ին Հայաստանի ներքգործժողկոմատի նոր ղեկավարութիւնը Խվորոստեանին, Կոնդակովին, Պետրոսեանին եւ Իսրայէլեանին կառավարական կարեւոր խնդիրների օրինակելի կատարման համար պարգեւատրեց Կարմիր աստղի շքանշանով: Հայաստանի ներքգործժողկոմատը պէտք է կատարէր եւս մէկ «շատ կարեւոր գործ»՝ Հայոց եկեղեցու դէմ ուղղուած բռնաճնշումներից էր նաեւ հարկային ծանր բեռի սահմանումը:

Եկեղեցու վրայ դրուել էր այնպիսի հարկային բեռ, որ նա ուղղակի չէր կարող վճարել այդքան հարկ։ Այդ իրավիճակից դրդուած Խորէն Ա. Կաթողիկոսը «հայրապետական կոնդակներ յղեց Վ. Խվորոստեանին եւ Կենտգործկոմի նախագահ Մ. Պապեանին, որոնցում բացատրում էր, որ հնարաւոր չէ վճարել այդքան բարձր հարկերը»,(16) իշխանութիւնները, սակայն, անդրդուելի էին եւ որոշեցին դատարանի միջոցով եկեղեցուն պարտաւորեցնել վճարել. «Վաղարշապատի շրջֆինբաժինը տեղական իշխանութիւնների գիտութեամբ Էջմիածնի վանքին հայց է ներկայացրել հարկը վճարելու մասին, եւ ժողդատարանը իր 1937 թուականի Դեկտեմբերի 9-ի որոշմամբ պարտաւորեցրել է վանքին վճարել հարկերն ու չմուծուած պարտքը»։(17)

Հայաստանի Ժողկոմխորհը դիմում է ԽՍՀՄ Ժողկոմխորհին. «Հայաստանի Ժողկոմխորհը գտնում է, որ ժողդատարանի Էջմիածնի վանքի հարկն ու պարտքը գանձելու մասին որոշումը պէտք է ի կատար ածել ընդհանուր հիմունքներով, բայց քանի որ կաթողիկոսը կտրականապէս հրաժարւում է հարկը վճարելուց, խնդրում ենք այս հարցի վերաբերեալ ձեր ցուցումները»։(18)

Իրականում եկեղեցին ի զօրու չէր վճարել այն հսկայական հարկերը, որ պահանջում էին նրանից, եւ չենք կարծում, որ Հայաստանի ղեկավարները չէին հասկանում դա, պարզապէս, ինչպէս ասել ենք, ներքգործժողկոմատի առջեւ խնդիր էր դրուած վերջնականապէս վերացնել հայոց եկեղեցին, ինչի հնարաւորութիւնը տուեց «հարկերից խուսափելու» կեղծ մեղադրանքը:

Եկեղեցու վերջնական վերացմանն ուղղուած գործողութիւնների իրականացումը դրուեց ներքգործժողկոմատի գաղտնի քաղաքական բաժնի վրայ:

«Այդ գործը պէտք էր սկսել Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խորէն Ա. Մուրատբեկեանի ոչնչացումից: Այդպիսով գլխատելով հայոց եկեղեցին»։(19)

Սկսւում են բռնութիւններն ու հալածանքները Կաթողիկոսի հարազատների ու մտերիմների նկատմամբ. «1937 թուականին «անյետաձգելի գործով» Թիֆլիս կանչուեց Մարգարայի մաքսատան պետ Սերգէյ Մուրատբեկեանը՝ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի աւագ եղբայրը: Ժամանելուն պէս կալանքի վերցուեց եւ շուտով գնդակահարուեց: Երեւանում ՆԳԺ-ն բանտարկեց կաթողիկոսի կրտսեր եղբօրը՝ Լեւոն Մուրատբեկեանին: Բանտարկուած Լեւոն Մուրատբեկեանը զոհուեց ՆԳԺ-ի պատերի ներսում»։(20)

Կարճ ժամանակում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը զրկուեց իր մերձաւորներից:

«1938 թուականի մարտին Մոսկուայից Երեւան ժամանեց հակակրօնական պայքարի գծով «մասնագէտ», «Անտիռելիգիոնիկ» ամսագրի աշխատակից Ա. Լոգվինովիչը: Մարտի 27-ին ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի բիւրոյի նիստում քննարկուեց հակակրօնական աշխատանքի գծով նրա տեսակէտը»։(21)

Յետոյ մօտեցաւ Կաթողիկոսի հետ դատաստան տեսնելու ժամանակը. «1938 թուականի Ապրիլի 5-ի լոյս 6-ի գիշերը անսպասելիօրէն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խորէն Ա. Մուրատբեկեանը վախճանուեց»,(22) պաշտօնական վարկածը՝ «սրտի կանգ»:

Որ կաթողիկոսի մահը ամենեւին էլ սրտի կանգի հետեւանք չէր, փաստում են նրան ծառայած Գէորգ Կլեկչեանի վկայակոչած եղելութիւնները.«…. Երբ անցայ մեծ դահլիճ, աչքս ընկան ելեկտրական լարերի կտորտանքները, զարմացայ թէ այդ կտորտանքները որտեղից են յայտնուել:…. Լողացնելու ժամանակ մարմնական վնասուածքներ չտեսայ, միայն դէմքն էր կապտած, եւ վզի շուրջը՝ մաշկի տակ երկարաւուն շերտ-շերտ կապտաւուն հետքեր կային, իսկ հետքերի տակ արեան մանր բծեր»,(23) Կաթողիկոսի մարմինը զննած բժիշկ Հայկ Եղիազարեանը արձանագրել է. «Կասկած չկայ, կաթողիկոսին խեղդել են»։(24)

Կաթողիկոսի մահուանը խորհրդային ղեկավար շրջանակներն ու մամուլը լռութեամբ արձագանգնեցին, նոյնպիսի լռութեամբ էլ տեղի ունեցաւ Կաթողիկոսի յուղարկաւորութիւնը:

Խորէն Մուրատբեկեանի սպանութիւնից յետոյ եկեղեցու դիրքերը զգալիօրէն թուլացան, թուլացաւ ժողովրդական զանգուածների վրայ եկեղեցու ազդեցութիւնը, սակայն խորհրդային իշխանութիւնները դրանից յետոյ էլ շարունակեցին եկեղեցու նկատմամբ հալածանքները: Կաթողիկոսի մահից յետոյ, Օգոստոսի 4-ին խորհրդային Հայաստանի կառավարիչները կայացրին սխալ ու անհիմն որոշում՝ փակել Էջմիածնի վանքը, այն վերածելով թանգարանի, նոր կաթողիկոսի ընտրութիւններ չանցկացնել եւ վերացնել հայ հոգեւորականութեան կեդրոն Էջմիածնի կաթողիկոսութիւնը։ Որոշման տակ դրուած էր ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Գրիգոր Յարութիւնեանի ստորագրութիւնը:

Այլ կերպ ասած՝ ամէնուրեք եւ բոլորի մէջ «դաշնակցականներ» փնտռող Հայաստանի կոմունիստական իշխանութիւնը, հայոց եկեղեցուն «դաշնակիզմի» մեղադրանք էր առաջադրում, իբրեւ հիմնաւորում նշւում էր. «Հանգուցեալ Կաթողիկոս Խորէն Մուրատբեկեանն անձամբ եղել է դաշնակցականների կուսակցութեան ակտիւ անդամ եւ «հակայեղափոխական աշխատանքի գծով կապուած է եղել Խանճեանի, Տէր-Գաբրիէլեանի եւ Հայաստանում աջ-տրոցկիստական կեդրոնի միւս անդամների հետ»։(25) Մեղադրանքներից արդէն իսկ ակնյայտ է դրանց շինծու եւ անհեթեթ լինելը։ Իբրեւ «դաշնակցական» Խորէն Մուրատբեկեանի ենթադրեալ համագործակցութիւնը՝ Դաշնակցութեան գաղափարական թշնամիներ՝ Աղասի Խանճեանի ու Սահակ Տէր-Գարբրիէլեանի հետ՝ արդէն իսկ վկայում են, կաթողիկոսին վերագրուող մեղադրանքի կեղծ լինելը:

Կարելի է կարծել, որ Հայաստանի ամբողջ բնակչութիւնը դաշնակցականներ էին, որոնց շարքերը այդպէս էլ չէին սպառւում՝ շուրջ երկու տասնամեակ ձերբակալելով, աքսորելով ու գնդակահարելով:
Իրականութիւնը, սակայն, այն է, որ խորհրդային իշխանութեանը իր բռնութիւնները հիմնաւորելու պատճառներ էին պէտք, իսկ «դաշնակիզմը», «տրոցկիզմը» կամ «ժողովրդի թշնամիները» ընդամէնը պատրուակ էին:

Այդ աղէտալի վիճակում յուսադրող էր Գէորգ Չորեքչեան Արքեպիսկոպոսի վճռականութիւնը. «1938 թուականի Ապրիլի 11-ին, Կաթողիկոս Խորէն Մուրատբեկեանի թաղումից յետոյ, Լենինականից Էջմիածին վերադարձաւ Գէորգ Արքեպիսկոպոս Չորեքչեանը: Վերադառնալուն պէս նա ստանձնեց հայոց եկեղեցու ղեկավարի դերը, դրանով իսկ դառնալով կաթողիկոսի փաստացի տեղապահը»։(26)
Խորհրդային իշխանութիւնները հնարաւոր եւ անհնար ամէն բան արեցին հայոց եկեղեցին վերացնելու համար, սակայն, երբ 1941 թ. Յունիսի 22-ին Ֆաշիստական Գերմանիան յարձակուեց ԽՍՀՄ-ի վրայ, հայոց եկեղեցին գտնուեց իր բարձունքում:

Յուլիսի 5-ին հայոց եկեղեցու Գերագոյն հոգեւոր խորհուրդը՝ աշխարհի հայերին թշնամու դէմ պայքարի կոչ յղեց. «Երկու շաբաթ է, որ գերմանական զօրաբանակները ներխուժել են Սովետական Միութեան երկիրը՝ աւերելով ու թալանելով մեր հայրենիքը, մահ բերելով մեր ծնողներին, եղբայրներին, քոյրերին, զաւակներին: Սուրբ Էջմիածնի ծայրագոյն հոգեւոր իշխանութիւնն անկարող է անտարբեր ականատես հանդիսանալ, նա հայ եկեղեցու ու հայ ժողովրդի անունից բողոքելով բողոքում է կատարուած այս անարդարութեան դէմ: Բայց հոգով ուրախ է եւ մխիթարուած, որ այս պատմական վայրկեանին իր հոգեւոր զաւակներն էլ միւս ժողովուրդների հետ ոգեւորութեամբ եւ ազնուութեամբ կատարում են իրենց քաղաքացիական ու պետական պարտականութիւնները:

Սուրբ Էջմիածինը յորդոր է կարդում նաեւ արտասահմանի հայութեան՝ ըստ ամենայնի օժանդակել հայրենիքի մեծ եւ արդար գործին, նպաստելով նրա յաջող լուծման:

Տեղակալ՝ Ամենայն Հայոց Հայրապետութեան Գէորգ Արքեպիսկոպոս Չորեքչեան, անդամներ՝ Գերագոն հոգեւոր խորհրդի Արսէն Արքեպիսկոպոս Ղլտչեան, բժիշկ Հայկ Եղիազարեան, իրաւաբան Պետրոս Յովհաննիսեան»։(27)

Շատ չանցած, 1941 թ. Յուլիսի 30-ին հայոց եկեղեցին յղում է իր երկրորդ կոչը. «Հայը, բացի Խորհրդային Հայաստանից՝ չունի այլ հայրենիք: Հայը՝ Հայաստանից դուրս չունի այլ հաստատուն կռուան, բացի հայ եկեղեցին եւ նրան գլխաւորող Ամենայն Հայոց Հայրապետութիւնը Ս. Էջմիածնի Հայրապետական աթոռով:

…. Աջակցել Խորհրդային Միութեանը, նշանակում է աջակցել հայրենիքին:

Խորհրդային Միութեան յաղթանակը յաղթանակն է նաեւ հայ ժողովրդի:

Ամէն հայ մարդ, որ նախանձախնդիր է իր հայրենիքի՝ Խորհրդային Հայաստանի բարգաւաճման՝ նա կ’աջակցի, անշուշտ, եւ կը պաշտպանէ Խորհրդային Միութեան»։(28)

Հայրենական պատերազմի սկիզբը ստիպեց խորհրդային իշխանութիւններին դադարեցնել բռնաճնշումները թէ՛ բնակչութեան, թէ՛ եկեղեցու նկատմամբ:

Տանկային շարասեան ստեղծման նպատակով Գէորգ Չորեքչեանը 1943 թ. Յունուարին, այդ նպատակով բացուած ֆոնտին «փոխանցեց 800 հազար ռուբլու արժողութեան թանկարժէք իրեր, անգլիական հազար ֆունտ ստերլինգ եւ յիսուն հազար ռուբլի խորհրդային դրամ»։(29)

Իրեն «ժողովուրդների հայր» հռչակած Ստալինը ի հարկէ չէր կարող չընդունել այն եկեղեցու օգնութիւնը, որը ոչնչացնելու համար գործադրել էր ամենանենգ միջոցները: Ստալինը հանգամանքների ճնշմամբ որոշեց որոշակի հանդուրժողականութիւն դրսեւորել կրօնական կառոյցների նկատմամբ եւ 1943 թ. Յունուարի 26-ին Էջմիածին ուղարկուած հեռագրով յայտնեց, որ թոյլատրում է հանգանակութիւնները «Սասունցի Դաւիթ» տանկային շարասեան հիմնադրման համար:

Սա նշանակում էր նախ եւ առաջ, որ «երկրում իշխող կառավարութիւնը պաշտօնապէս ճանաչում է հայ եկեղեցու գոյութեան իրաւունքը:

Երկրորդ՝ կառավարութիւնը դէմ չէ, որ եկեղեցին զբաղուի բարեգործութեամբ, դրանով իսկ օժանդակութիւն ցուցաբերելով ֆաշիզմի դէմ պայքարում:

Երրորդ՝ յարձակումները հայ եկեղեցու վրայ դադարեցւում են, քանի որ «ժողովուրդների հայր» Ի. Ստալինը իր ձեռամբ պատասխանում է հայոց եկեղեցու ղեկավարին»։(30)

1944 թ. սկսուեց Սուրբ Էջմիածնի իրաւունքների վերականգնումը:

1944 թուականի Յունուարից սկսեց հրատարակուել «Էջմիածին» ամսագիրը՝ հայոց եկեղեցու Մայր Աթոռի օրգանը: Աստիճանաբար ժողովրդի շրջանում սկսեց վերականգնուել եկեղեցու հեղինակութիւնը:
Սակայն մինչեւ Հայրենական պատերազմի աւարտը՝ մնաց եկեղեցական կառոյցի չնչին մասը միայն:

Խորհրդային իշխանութիւնը իսկական պատիժ էր Հայոց եկեղեցու համար:

1945 թ. Յունիսի 16-ին Սբ․ Էջմիածնում, երկարատեւ դադարից յետոյ վերջապէս մեկնարկեց ազգային-եկեղեցական ժողովը: Յունիսի 22-ին տեղի ունեցաւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ընտրութիւնը: Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս ընտրուեց Գէորգ Զ. Չորեքչեանը:

Եօթ տարուայ դադարից յետոյ հայոց եկեղեցին վերջապէս կաթողիկոս ունեցաւ։ Նոր Կաթողիկոս դարձաւ դիւանագիտական բացառիկ ունակութիւններով օժտուած՝ Գէորգ Չորեքչեանը…

Ծանօթագրութիւններ

1.Ղազախեցեան Վ., Հայաստանը 1920-1940 թթ., էջ 527
2.Նոյն տեղում:
3. Նոյն տեղում:
4.Ստեփանեանց Ս., Հայ եկեղեցին ստալինեան բռնապետութեան օրօք., Եր., 1994., էջ 82:
5.Նոյնը., էջ 85:
6.Ղազախեցեան Վ., նշվ., աշխ., էջ 529:
7 Նոյն տեղում:
8. Սողոմոնեան Ֆ., Ո՞ր մեղքի համար., էջ 214:
9. Ստեփանեանց Ս., նշվ., աշխ., էջ 93:
10 Նոյնը., էջ 94:
11.Ղազախեցեան Վ., Հայաստանը 1920-1940 թթ., էջ 531:
12. Նոյն տեղում:
13. Նոյն տեղում:
14. Ղազախեցեան Վ., նշվ., աշխ., էջ 532-533:
15.Ստեփանեանց Ս., նշվ., աշխ., էջ 111:
16.Նոյնը., էջ 113:
17.Նոյնը էջ 114
18.Նոյնը., էջ 116:
19.Նոյն տեղում:
20.Նոյն տեղում:
21.Նոյնը., էջ 117
22.Նոյնը., էջ 120:
23.Նոյն տեղում
24. Ղազախեցեան Վ., նշվ., աշխ., Էջ 536
25. Ստեփանեանց Ս., նշվ., աշխ., էջ 24:
26.Նոյնը., էջ 137
27.Նոյն տեղում
28. նշվ., աշխ., էջ 139:
29. Նոյնը., էջ 140:
30.Նոյնը., էջ 147:

ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՒԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՑԱՆԿ

1. Ղազախեցեան Վ., Հայաստանը 1920-1940 թթ:
2. Ստեփանեանց Ս., Հայ եկեղեցին ստալինեան բռնապետութեան օրօք., Եր., 1994
3.Սողոմոնեան Ֆ., Ո՞ր մեղքի համար:

Անի Մելքոնեան
Դրօշակ» թիւ 10, 2025 թ