«Դրօշակ»-ի Առաջնորդող. Իւրաքանչիւրիս Ընտրութիւնը Կարմիր Գիծի Առջեւ

Ա. Շ.

Վերջին տասնամեակներին հայոց տօնացոյցը հարստացել է յոբելեանական երկու օրերով` Հայաստանի եւ Արցախի անկախութեան ամրագրմամբ: Այս երկու պատմական իրադարձութիւններն էլ տեղի են ունեցել 1991 թուականի սեպտեմբեր ամսին: Երկու ձեռքբերումների ճանապարհն էլ սկսուել է նոյն ակունքից` 1988 թուականին բռնկուած Արցախեան ազգային-ազատագրական պայքարից:

Ինչո՞ւ բռնկուեց եւ ինչո՞ւ հենց տուեալ ժամանակ ընթացք առաւ համաժողովրդական այդ շարժումը: Եթէ փորձենք պատասխանել նման հարցի, նախ անհրաժեշտ կը լինի բացատրել, թէ որքանով է օրինաչափ որեւէ ժողովրդի ազատ ապրելու իրաւունքը: Արցախը քաղաքական նպատակներով մոգոնուած Ազրպէյճանի գերութեանը յանձնելու պարտադրանքի հետ հայութիւնը, մասնաւորապէս` արցախահայութիւնը, երբեք չի համակերպուել եւ քիչ թէ շատ նպաստաւոր նկատուած բոլոր ժամանակներում ընդվզել է:

1988 թուականի փետրուարին Երեւանում ծաւալուած Արցախեան շարժման ղեկավար կազմում տեղի ունեցաւ փոփոխութիւն, որն այն ժամանակ յուզախռով ժողովրդի ուշադրութիւնը առանձնապէս չգրաւեց: Այդ ժամանակից, սակայն, շարժման պահանջների մէջ ընդգծուեցին ընկերային-տնտեսական ու ներքաղաքական հարցերը, շարժումը սկսեց ընդունել հակաքրեմլեան-հակախորհրդային ուղղուածութիւն: Ի հարկէ, այդ վերջինի համար մենք հատուցեցինք կայսրութեան ցաւոտ հակահարուածներով, որոնք արժեցան ե՛ւ մարդկային, ե՛ւ տարածքային կորուստներ:

1990 թուականի Գերագոյն խորհրդի ընտրութիւնների նախօրեակին համազգային շարժման ղեկավար Լեւոն Տէր Պետրոսեանը «Հայք» թերթում հրապարակած յօդուածում գրում էր, թէ Ղարաբաղն այդուհետ լինելու է Հայաստանի բոլոր իշխանութիւնների խաչը, իսկ նոյն տարուայ աշնանը արդէն Գերագոյն խորհրդի նախագահ Տէր Պետրոսեանը նորընտիր խորհրդարանում ասաց, թէ Ղարաբաղի հարցն իրենց նախընտրական ծրագրում չի եղել:

Հետագայ տարիներին արդէն Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանը հրապարակում էր յօդուածներ, որոնցում, կատարելով աշխարհաքաղաքական վերլուծութիւններ, իր իսկ առաջնորդած պայքարի նպատակի համար կանխագծում էր փակուղային վերջաբան: Գրաւոր թէ բանաւոր ելոյթներում նա բազմիցս յայտարարել է, թէ ամէն գնով անհրաժեշտ է հասնել խաղաղութեան: Շատ միամիտ էր պէտք լինել չհասկանալու համար, որ այդ «ամէն գնով»-ի առեւտրի առարկան Արցախն է: Լեւոն Տէր Պետրոսեանը վարում էր բանակցութիւններ` ըստ, այսպէս կոչուած, փուլային սկզբունքի, եւ ճնշում էր գործադրում Արցախի օրուայ իշխանութիւնների վրայ` ազատագրուած տարածքները յանձնելու համար: Ի վերջոյ, 1997 թուականի նոյեմբերի 1-ին «Հայկական ժամանակ» թերթում նա հրապարակեց «Պատերա՞զմ, թէ՞ խաղաղութիւն. լրջանալու պահը» յօդուածը` պարզորոշ յայտարարելով, որ եթէ ուզում ենք պահել Արցախը, ուրեմն նրա հետ ընտրում ենք պատերազմը: Թերեւս սրանով նա յոյս ունէր ընդդիմութեան դէմ հանելու ժողովրդին եւ պարտադրել տալու պարտութիւնը: Ժողովուրդն իսկապէս ոտքի ելաւ եւ պահանջեց Լեւոն Տէր Պետրոսեանի եւ իր առաջնորդած ուժի հեռացումը, որովհետեւ ինքը վաղուց էր կատարել իր ընտրութիւնը եւ յանուն այդ ընտրութեան կրել էր անասելի զրկանքներ, հատուցել էր մօտ 8000 զաւակների կեանքով: Ի հարկէ, Լեւոն Տէր Պետրոսեանը սեփական նպատակներից ու մտասեւեռումներից ցմահ հրաժարուողը չէ, օրինակ` 2007 թուականին եւս մէկ անյաջող փորձ կատարեց խորհրդարանական ընտրութիւններում` նոյն հարթակով յարաբերական յաղթանակի հասնելու` մտածելով, որ ժողովրդի մէջ մեծացած պիտի լինի պարտուողականութեան կողմնակիցների բանակը: Ինչպէս յայտնի է, այդ անգամ էլ փորձն ապարդիւն անցաւ:

Արցախեան քաղաքական ռազմավարութեանը զուգահեռ` դեռեւս ժողովրդական շարժման շրջանից Լեւոն Տէր Պետրոսեանի գլխաւորութեամբ շրջանառւում էր ազգային, կենսական նշանակութեան մէկ այլ թեմա: Ժողովրդի ականջին կաթեցւում էր այն դանդաղ ներգործութեան թոյնը, թէ Թուրքիան այլեւս այն վատ Թուրքիան չէ, այսօրուայ Թուրքիան պատուհան է Հայաստանի համար դէպի Եւրոպա եւ այլն:

Ստանձնելով երկրի իշխանութիւնը` տէրպետրոսեանական թիմը միջոցներ ձեռնարկեց, որպէսզի պետական եւ ոչ պետական քարոզչադաշտից դուրս մղուեն Ցեղասպանութեան, ազգային-ազատագրական պայքարի եւ անգամ մշակութային բնոյթի հակաթուրքական ուղղուածութեան նիւթերը:

Լեւոն Տէր Պետրոսեանը թուրքական կողմի հետ, այսպէս ասած, տրամադրութիւնների շօշափման ընթացքի մէջ էր` հանդիպելով, օրինակ, Մոսկուայում Թուրքիայի դեսպան Վոլքան Վուրալի կամ Թուրքիայում յայտնի լրագրող, «Միլիէթ» թերթի աշխատակից Մեհմետ Ալի Պիրանտի հետ: Իսկ իշխանավարման վերջին շրջանում յայտնի դարձաւ, որ նախագահը միջնորդաւորուած բանակցութիւնների մէջ է «Գորշ գայլեր» կազմակերպութեան հիմնադիր-առաջնորդ Ալփարսլան Թիւրքեշի հետ: Ի հարկէ, շատ բաներ այդ բանակցութիւններից յայտնի չեն, սակայն այն, ինչ թուրքերը բարձրաձայնում էին հայ ժողովրդի համար, ընդհանուր առմամբ հետեւեալն էր` եթէ ցանկանում ենք պաշտօնական եւ բարիդրացիական յարաբերութիւններ հաստատել Թուրքիայի հետ, պէտք է մոռանանք Ցեղասպանութեան հարցը, ճանաչենք հայ-թուրքական սահմանը, Ազրպէյճանին վերադարձնենք Արցախը եւ այլն: Իրենք ինչ էին զիջելու` յայտնի չէ, երեւի իրենց հետ յարաբերութիւններ հաստատելու պատիւը:

Հայաստանի ՀՀՇ-ական իշխանութիւնը, ի հարկէ, «ընդառաջող» որոշակի քայլեր կատարում էր թէ՛ քարոզչական դաշտում եւ թէ՛ հալածելով երկրի հակաթուրք ու պահանջատիրական գաղափարախօսութեան կրող կուսակցութեանը: Իսկ ինչպիսի՞ն էր պետական գաղափարախօսութիւնը:

Ցայսօր հետեւողականօրէն պահպանելով Թուրքիայի եւ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների հարցում դիրքորոշումը` Լեւոն Տէր Պետրոսեանը վերջերս մեծ աղմուկ հանած կրթական «նոր» չափորոշիչների առիթով որպէս ոլորտի, մեղմ ասած, բացասական ուղղուածութիւն «հայդատական պատմագիտութիւն» բնորոշումը գործածեց: Իսկ ո՞րն է եղել եւ մնում Լեւոն Տէր Պետրոսեանի եւ իր ներկայացրած հոսանքի դաւանած «ճիշդ» պատմագիտութիւնը:

Նորից վերադառնանք այն ժամանակահատուածին, երբ երկրում մենաշնորհային կարգավիճակ ունէր իշխող ուժի գաղափարախօսութիւնը: Այդ օրերն ապրած մարդիկ լաւ պիտի յիշեն, թէ ՀՀՇ-ական քարոզչութիւնը ինչպէս էր սեւացնում նախորդ դարավերջին ծաւալուած ազգային-ազատագրական պայքարը, ինչպէս էին քննադատւում կամաւորական շարժումը, Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան իշխանութեան ամբողջ գործունէութիւնը եւ, ի դէպ, նաեւ պոլշեւիկեան բռնութիւնների դէմ տարած պայքարը: Դաշնակցութիւնն ուղղակիօրէն մեղաւոր էր յայտարարւում Ցեղասպանութեան հարցում` սրանով եթէ չհանելով ոճրագործութեան պատասխանատուութեան մեղքը Թուրքիայի վրայից, ապա առնուազն լրջօրէն թեթեւացնելով այդ մեղքը:

Լեւոն Տէր Պետրոսեանի եւ իր ներկայացրած հոսանքի պատմագիտական պատկերացումներն ուղղակիօրէն կրկնում էին թուրք եւ պոլշեւիկեան հակահայ պատմագիտութեան թէզերը` սկսած դեռեւս 19-րդ դարի վերջերից եւ շարունակուած խորհրդային տասնամեակներին: Վերջին տասնամեակներին առկայ եւ նորայայտ փաստաթղթերի հիման վրայ հայ պատմաբանների կողմից Հայաստանում հրապարակուել են մի շարք աշխատութիւններ, որոնք կասկածի տեղ չեն թողնում թուրքական իրարայաջորդ իշխանութիւնների ու վարչակարգերի կողմից Ցեղասպանութեան մանրակրկիտ ու հեռահար ծրագրուածութեան եւ այս ուղղութեամբ իրականացուած տարբեր մակարդակի ու բնոյթի գործողութիւնների կազմակերպուած լինելու մասին: Ի դէպ, հենց Հայաստանում այդ անաչառ պատմագրութիւնը դժուարութեամբ, սակայն կարողացել էր իր համար ճանապարհ հարթել դեռեւս խորհրդային շրջանում:

Նկատի չունենալով անգամ այն պատմագիտական եւ աղբիւրագիտական հսկայածաւալ նիւթը, որ վաղուց շրջանառութեան մէջ էր սփիւռքում: Որքանով կարելի է Ցեղասպանութեան հարցում Թուրքիայի միանշանակ պատասխանատուութեան, ինչպէս եւ այդ ծրագրի դէմ հայութեան կազմակերպած դիմադրական շարժման բնական ու օրինաչափ լինելու վերաբերեալ եզրայանգումները, հայոց պահանջատիրութեան հետ կապուած խնդիրները կոչել «հայդատական պատմագիտութիւն»` երեւի քննարկման խնդիր է: Քննարկման խնդիր չէ, սակայն, այն, որ նոյն հարցերում հայութեանը մեղադրելը միանշանակօրէն թուրք-պոլշեւիկեան պատմաշինութեան արտադրանքն է` մեզ համար օտարածին, հակահայ, պարտուողական:

Այս նիւթն ընթերցողը հաւանաբար տպաւորութիւն կը ստանայ, թէ յօդուածը Լեւոն Տէր Պետրոսեանի եւ մօտակայ անցեալին պատկանող իրողութիւնների մասին է: Շտապեմ ասելու, որ ո՛չ. մեզ հետաքրքրողը մեր ներկայ իրականութիւնն է` իր մտահոգիչ դրսեւորումներով:

Եւ եթէ սկսեցինք հայ-թուրքական պատմական կնճռի առնչութեամբ անկախութեան առաջին տարիներին վերակենդանանալ փորձող խորհրդային պետական-պաշտօնական գաղափարախօսութեան լուսաբանումից, ապա փաստելու համար, որ այն, ինչին ականատես ենք ներկայումս, իր արմատներով ձգւում է դէպի անցած դարի 90-ականներ եւ այսօր էլ առնուազն վայելում է այն օրերի «գլխաւոր հերոսների» խրախուսիչ վերաբերմունքը: Իր հերթին այսօրուայ գլխաւոր դերակատարն ու վերաթարմացուող ծրագրերի հերոսը քաղաքական-գաղափարական առումով ձեւաւորուել է նոյն այդ միջավայրում եւ նոյն մտածելակերպի ու արժեհամակարգի կրողն է:

Ասուածը սոյն տողերի հեղինակի ենթակայական գնահատումների արդիւնքը չէ, այլ փաստերի, որոնք վերջին շրջանում դուրս են գալիս ջրի երես: Յիշենք դրա օրինակներից մէկը, որը` որպէս խմբագրական, հրապարակուել է 2005 թուականին «Հայկական ժամանակ» թերթում` «Մոռանալ հերոսական անցեալը» խորագրի ներքոյ. «Եկէք դադարենք մեր նախնիներին գովաբանել եւ շատ փրակմաթիք հարց տանք մեզ. իսկ ի՞նչ են այդ նախնիները մեզ ժառանգել, ի՞նչ են թողել իրենց հետեւից: Ոչինչ, աւելի քան ոչինչ:

Ոչինչ, որովհետեւ ոչինչը այն է, երբ դու պէտք է սկսես զրոյից, իսկ մենք պէտք է սկսենք նուազ չգիտեմ քանիսից, որովհետեւ մեր նախնիները մեզ ժառանգել են ընդամէնը ցեղասպանութիւնների, ստորնացումների, դաւաճանութիւնների եւ անբարոյականութեան մի այնպիսի պաշար, որը յաղթահարելը, ինչպէս պարզւում է, դժուար է, չափազանց դժուար: Ես դատապարտում եմ մեր նախնիներին, նզուում եմ նրանց, որովհետեւ նրանք ոչինչ չեն արել, որ մենք այսօր ապրենք աւելի արժանապատիւ ու աւելի հպարտ: Մեր նախնիները իրենց սերունդների համար հոգ չեն տարել գոնէ այնքան, ինչքան կենդանիներն են հոգ տանում իրենց բնազդով»:

Իրենց ժառանգների համար կենդանիների չափ վաստակ չունեցած նզովեալ նախնիները ժառանգել են նրանց ստորնացումներ, դաւաճանութիւններ, անբարոյականութիւն եւ® ցեղասպանութիւններ: Եթէ տեղին ու անտեղի հայ ժողովրդին սէր խոստովանող ազգային նոր «առաքեալի» երէկուայ գնահատականներն իր անցեալի ու իր նախնիների մասին մի կողմ թողնենք, ապա ինչո՞վ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի գաղափարական ժառանգորդը չէ մէկը, ով ի՛ր նախնիներին է մեղադրում «ցեղասպանութիւններ ժառանգութիւն» թողնելու մէջ: Գուցէ աւելորդ չէ յիշելը նաեւ, որ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի պարտադրած քարոզչութեան բեմերից մէկը հենց նոյն Նիկոլ Փաշինեանի աշխատակցած եւ գլխաւորած թերթերն են եղել:

Այնուամենայնիւ ընդունենք, թէ մարդը կարող էր ժամանակի ընթացքում վերափոխուել եւ կտրել պորտալարը իր գաղափարական անցեալի հետ: Ներկան, սակայն, այս իմաստով շատ աւելի վարդագոյն չէ: Նախ անդրադառնանք Արցախի հարցին:

Խաղաղասիրական կոչերը, Արցախեան խնդրի համար բոլոր կողմերին բաւարարող լուծումներ գտնելու առաջարկութիւնները, Հայաստանը անարդար եւ յարձակողապաշտ կողմ պիտակաւորող որակումներին չարձագանգելը, վերջապէս` Արցախեան պայքարի ղեկավար գործիչների դէմ ծայր առած հետապնդումները «Պատերա՞զմ, թէ՞ խաղաղութիւն» «երգի» շարունակութիւնը չե՞ն արդեօք:

Կարելի է ըմբռնումով մօտենալ նոր ու երիտասարդ իշխանութիւնների կողմից համընդհանուր բարեփոխումների ծրագիր իրականացնելու ցանկութեանը: Ինչո՞ւ, սակայն, այդ փոփոխութիւններն ի սկզբանէ պէտք է ուղղուէին ազգային արժէքների, հայագիտութեան եւ մշակոյթի դէմ:

Կեդրոնանալով, սակայն, մեր բուն ասելիքի վրայ` անդրադառնանք կրթական նոր չափորոշիչների անուան տակ թուրքերի հետ համատեղ վերջիններիս կամ այլ օտար աղբիւրների ֆինանսաւորմամբ հայոց պատմութիւնը թուրքանպաստ խմբագրման ենթարկելու փաստին, գրականութեան ծրագրերն իրենց ազգային եւ պատմական էութիւնից ամբողջովին զատելու փորձին: Որ այս դաւադրութեան հեղինակները հրաշալի գիտակցել են իրենց կատարածի ապազգային ու յանցաւոր բնոյթը, վկայում են թէկուզ այն փաստերը, որ ողջ գործընթացն իրականացուել է գաղտնաբար, կասկածելի կարողութեան տէր, հանրութեան համար անյայտ «մասնագէտների» կողմից:

Գաղտնիք չէ, որ այս իշխանութիւնն այնքան է կենտրոնացած մէկ անձի ձեռքում, որ արմատական փոփոխութիւնների ծրագիր, այն էլ` օտար միջամտութեամբ, չէր կարող նախաձեռնուել առանց վարչապետի գիտութեան ու հաւանութեան: Այս հարցում մեր ենթադրութիւնները նոյնիսկ աւելորդ են, որովհետեւ, բարձրացուած աղմուկին արձագանգելով, հենց Նիկոլ Փաշինեանը յայտարարեց այն մասին, որ ձեռնարկուած բարեփոխումները միանշանակօրէն իրականացուելու են: Նոր, այսպէս կոչուած, կրթական չափորոշիչներին մակերեսային ծանօթութիւնն իսկ փաստում է, որ դրանք կոչուած են մասնաւորապէս բաւարարելու այն պահանջները, որոնք հայկական կողմի առջեւ դրւում էին դեռեւս լեւոնտէրպետրոսեանական ժամանակներում:

Այսօրուայ համընդհանուր փոփոխութիւնների յամառ ջանքերը նկատի ունենալով` արժէ փոքր-ինչ անդրադառնալ նաեւ այն հարցին, թէ ի վերջոյ ի՛նչ նպատակ է հետապնդւում:

Հայեացք նետելով երեսնամեայ գործընթացներին` ակնառու է դառնում, որ շատ աւելի մեծ խաղադրոյք է դրուած սեղանին, եւ խաղի մասնակիցներն էլ շատ աւելին են:

Ճիշդ նոյնքան ժամանակ փորձ է արւում Հայաստանը կտրելու Ռուսաստանից, որպէսզի վերջինիս կապող հայկական խարիսխը կորցրած Կովկասը քշուի այլ ուղղութեամբ: 2018 թուականի հոկտեմբերին Հայաստան ժամանած` Միացեալ Նահանգների նախագահի անվտանգութեան գծով խորհրդական Ճոն Պոլթընը շատ պարզորոշ խորհուրդ տուեց (կամ գուցէ հրահանգեց) Հայաստանին հրաժարուելու իր պատմական մտայնութիւններից եւ փոխելու քաղաքական արեւելումները` Իրանից ու Ռուսաստանից դէպի Թուրքիա եւ Ազրպէյճան:

Կարելի է պնդել, որ գրեթէ 30 տարի Հայաստանին պարտադրուող հայ-թուրքական հաշտութեանը հասնելու ծրագրերը հենց նշուած վերջնանպատակն են հետապնդում: Նրանք, ովքեր ցանկանում են Հայաստանը եւ ողջ Կովկասը կտրել Ռուսաստանից, նրանք, ովքեր ցանկանում են Արեւելքից եւս լիարժէք դարձնել Իրանի շրջափակումը եւ Կովկասը դարձնել լայն յենակէտ Իրանի դէմ պատերազմի դէպքում, եւ նրանք, ովքեր ցանկանում են, որ հայ ժողովուրդը մոռանայ իր պատմական խնդիրների մասին, լինի բաց ու անպաշտպան իրենց ծրագրերի իրականացման ճանապարհին, այս հարցում լուրջ խոչընդոտ են համարում Հայաստան-Ռուսասատան ռազմավարական դաշինքը: Նրանք մտածում են, որ Հայաստանի հակուածութիւնը դէպի Ռուսաստան պայմանաւորուած է հայ ժողովրդի մտահոգութեամբ առ թուրքական վտանգը, իսկ եթէ հայ ժողովրդի գլխից հանուի պատմական յիշողութիւնը` Ցեղասպանութեան, ազգային դատի եւ կորուսեալ հայրենիքի վերաբերեալ մտքերը, ապա կը վերանայ նաեւ թուրքական վտանգի գիտակցութիւնը, հետեւաբար եւ աւելորդ կը դառնայ Հայաստանում ռուսական զօրքի ներկայութիւնը եւ ռազմավարական համագործակցութիւնը վերջինիս հետ: Սրա կողքին զիջելով նաեւ Արցախը` Հայաստանն այլեւս խնդիր չի ունենայ դռները լայն բացելու Ազրպէյճանի եւ Թուրքիայի առջեւ:

Այսպէս մտածողների ու աշխարհը վերաձեւել ծրագրողների համար տուեալ խնդրի լուծումը միայն մէկ մակարդակի քարոզչաքաղաքական խնդիր չէ: Ամէն ժողովուրդ, այդ թւում` եւ ներկայ քաղաքակրթութեան առաջամարտիկները, առհասարակ պահպանողական են սեփական աւանդոյթների, արժեհամակարգերի հարցում: Այդ համակարգերը նրանց ինքնութիւնն ու ինքնուրոյնութիւնը պահպանող զրահներ են, պատեաններ են, եւ այդ պատեանը կամ զրահը շատ ուժեղ է նաեւ հայ ժողովրդի դէպքում: Ըստ էութեան, հաւատքի, մշակոյթի եւ աւանդոյթների պատմական շաղախից ձեւաւորուած այդ պատեանն է, որ պատմութեան թատերաբեմում հայ ժողովրդի գոյութիւնը ապահովել է վերջին գրեթէ երկու հազարամեակների ընթացքում:

Ինչպէս ամէնուր, այո՛, նաեւ Հայաստանում կարելի է իշխանութեան բերել ցանկացած ուժի, բայց երբեք եւ ոչ մի տեղ դրածոյ իշխանութիւններին հնարաւոր չէ երկար պահել եւ այդ երկրում իրականացնել հեռահար յեղաշրջիչ ծրագրեր, եթէ գոյութիւն ունի հակադրութիւն իշխանութեան գործունէութեան եւ ժողովրդի ինքնութիւնից բխող սկզբունքների միջեւ: Հետեւաբար խնդիր է դրւում փոփոխելու ժողովուրդների ինքնութիւնն ու հոգեկերտուածքը: Նրանք, ովքեր ամբողջ աշխարհում աճեցնում են բաց հասարակութիւնների ցանցը, այդ ցանցում յայտնուողների կարծիքով, բացում են ազատութեան, ժողովրդավարութեան եւ քաղաքացիական հասարակութեան կերտման դռները, իսկ նախաձեռնողների խնդիրը հասարակութիւնները բացելը, նրանց պատեանը, ինքնութեան ամրոցները փլուզելն ու նրանց անպաշտպան դարձնելն է: Սա է պատճառը, որ նոր ուժերի` իշխանութեան գալուց անմիջապէս յետոյ սկսուեց յարձակումը ազգային եկեղեցու, ազգային կուսակցութեան, հայագիտութեան, ազգային կրթութեան եւ մշակոյթի դէմ:

Մինչեւ հայագիտութեան ու ազգային կրթութեան դէմ հայ-թուրքական դաւադրութեան բացայայտումը գուցէ դեռ կարելի էր մտածել, թէ երիտասարդ իշխանութիւնն անգիտակցաբար սխալներ է թոյլ տալիս: Այս վերջին փաստով կարմիր գիծ է գծւում ազգայինի ու ապազգայնութեան միջեւ, եւ մեզանից ամէն մէկը պէտք է կողմնորոշուի, թէ ինքը գծի որ կողմում է: Ըստ էութեան, այս գիծը եղել է միշտ, անցնում է մեր ողջ պատմութեան միջով: Ուղիղ հարիւր տարի առաջ այդ գծի առջեւ յայտնուեցին օտարածին պոլշեւիկներն իրենց համախոհների հետ եւ ազգի մնացած հատուածը: Իմաստուն Դերենիկ Դեմիրճեանը, իր պատմավէպն անուանելով «Վարդանանք», եւս մէկ անգամ գծեց կարմիր գիծը Վարդանանց տեսակի եւ Վասականց տեսակի միջեւ, նրանց, ովքեր պատրաստ են դիմանալու, պայքարելու ու մեռնելու վասն հայրենեաց, վասն հաւատոյ, եւ նրանց միջեւ, ովքեր հակուած են համակերպուելու, յանձնելու, փոխուելու` գուցէ ապահովելով ֆիզիքական գոյութիւնը, բայց մեռնելով որպէս տեսակ: Այսօր կանգնած ենք նոյն կարմիր գծի առջեւ, եւ իւրաքանչիւրս պէտք է կատարի իր ընտրութիւնը:

«Դրօշակ», թիւ 9 (1643)
սեպտեմբեր 2020 թ.