ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹԻՒՆԸ
2021 թուականի տարեւվերջին Տէնի Տօնիկեանը մեզ է մատուցում ցեղասպանութեան վերաբերեալ՝ տարիներ տևած աշխատանքի պտուղը։ Խօսքը գիրք – իրադարձութեան մասին է՝ խմբաւորուած փաստերին, մարդկանց, դերակատարներին նուիրուած բազմաթիւ թերթիկների շուրջ։ Դրանց հասանելի ընթերցումը ներկայացնում է այն ամէնն, ինչ տեղի է ունեցել՝ առաւել լաւ լսելու անասելին։
Հայոց ցեղասպանութեան Փոքր Հանրագիտարանը՝ մօտ 700 էջից բաղկացած գործ, որը մեզ է ներկայացնում վիպասան, բանաստեղծ և էսսեյիստ Տէնի Տօնիկեանը, պայքարի գիրք է՝ սկսած իր նախաբանից, որը գրուել է թուրք հրատարակիչ և մարդու իրաւունքների պաշտպան Ռաջիպ Զարաքոլուի կողմից, ով պարբերաբար բանտարկուել է (ինչպէս իր կին Այշէ Նուռը) Թուրքիայի ազգային փոքրամասնութիւնների հանդէպ լաւ վերաբերմունքի և հայերի ցեղասպանութեան վերաբերեալ որոշակի գործեր հրատարակելու համար։ Պատմութեան առումով կատարելապէս փաստագրուած վերջերս արուած ուսումնասիրութիւնների շնորհիւ, բայց բարձրութիւն վերցնելով փաստերի հետագայ զարգացման համեմատութեամբ` հեղինակը, սակայն, մանրակրկիտ ներկայացնում է համիտեան, երիտթուրքերի, «քեմալական» դարաշրջաններն ու աւարտում է գիրքը ներկայ դարաշրջանով։
Վատագոյն տանջանքները Տէնի Տօնիկեանը կենդանի է դարձնում հայկական դրաման՝ իր ստեղծագործութեան ընթերցումը դարձնելով ցաւօտ, յաճախ ազդեցիկ, երբեմն էլ անտանելի։ Օրինակ՝ նա ներկայացնում է մարտինեցի մի գեղեցիկ երիտասարդ հայուհու դէպք, որին, մերկացրած, գրկում քնած երեխայ, պառկեցրել են կոճղի վրայ, որ գլխատեն։ Երբ երեխան արթնանում է, տանջողներն առաջարկում են կնոջը խնայել երեխային, եթէ նա ընդունի մահմեդականութիւն։ Ստանալով վերջինիս մերժումը՝ խլում են նրա երեխային, իսկ այդ ընթացքում կինը, պատուազուրկ չլինելու համար, նետւում է մօտակայ ջրամբարը։ Մարտինի կաթոլիկ արքեպիսկոպոս Իգնաս Մալոյեանը, մերժելով կրօնափոխ լինելու պահանջը, ենթարկւում է վատագոյն տանջանքների, այնուհետև իր քահանաների հետ վտարւում է՝ հարկադրուած քայլելու ոտնամատների եղունգները պոկելուց յետոյ։ Ի վերջոյ նա մահանում է ծոծրակի կրակոցով՝ բազմիցս հաւաստելով իր անձնուիրութիւնը Օսմանեան կայսրութեանն ու առաջին հերթին իր հաւատարմութիւնը քրիստոնէութեանը։
Սեռական բռնութիւններ
Հետևելով Հենրի Բարբիին՝ ցեղասպանութեան ժամանակակցին (Սարսափի երկրում, Նահատակուած Հաայստանը)՝ հեղինակը յիշատակում է երեխաների ճակատագիրը, որոնք կամ խեղդուել են Եփրատի ջրերում, ուր յուսահատութիւնից նետուել են իրենց մայրերը, կամ սպանուել են խոշտանգողների ծնկների վրայ, կամ էլ վերջիններիս կողմից անդամահատուել են կենդանի վիճակում։ Կանայք պարբերաբար ենթարկւում էին սեռական բռնութեան․ մայրերն իրենց դուստրերի դէմքը մրով էին պատում՝ նրանց դարձնելով պակաս ցանկալի։ Մեզրէի ճամբարի մօտ, որը հայ կանանց դասակարգման կենտրոն էր, ստեղծուել էր ստրուկների շուկայ, ուր գալիս էր Տրապիզոնի ոստիկանապետն ընտրելու երիտասարդ աղջիկների՝ որպէս նուէր Միութիւն և Առաջընթաց խմբակցութեան անդամներին։
Դաշնագրերի պատմութիւնը
Ինչևէ, Տէնի Տօնիկեանը փորձում է այլ կողմից մօտենալ հայերի ցեղասպանութեանը՝ ներկայացնելով, օրինակ, հայկական ջոկատի ստեղծումը ֆրանսիական բանակի ներսում, որը հիմնականում բաղկացած էր Մուսա Լեռան պայքարից փրկուածներից, և յիշատակելով յատկապէս Հայրենական պատերազմի վերջում ստորագրուած բազմաթիւ դաշնագրերը՝ Սևրի խոստումնալից պայմանագիրը (1920թ․), Անգորայի աղիտալի պայմանագիրը (1921թ․)։ Զարմանալի չէ, որ հեղինակը յօժարութեամբ է ներկայացնում ցեղասպանութիւնից ծնուած գրաւոր վկայութիւններ կամ գրական գործեր։ Առաջիններից են ճամփորդական պատմուածքները՝ Վիկտոր Լանգլուան իր յայտնի «Ճամփորդութիւն Կիլիկիայում» (1861թ․), կոտորածի մասին պատմուածքներ՝ Հայր Ժաք Ռետորէից «Քրիստոնեաները՝ որպէս անասուն», որտեղ հիմնականում շեշտադրուած է ասորի-քաղդեացիների ցեղասպանութիւնը, հայ վտարանդիների բազմաթիւ վկայութիւններ՝ Գրիգոր Բալաքեանի «Հայ Գողգոթան»։ Երկրորդներից են Ավստրիայի հրեայ Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա Լեռան քառասուն օրը» վէպը (1933թ․), որ Շոայի (հրեաների ցեղասպանութեան) ժամանակ գետտոների դիմադրութեան շարժման մասնակիցներն իրար էին փոխանցում, ժամանակակից ռումինացի հեղինակ և քաղաքական գործիչ Վարուժան Ոսկանեանի «Շշուկների գիրքը»։ Անջնջելի հետք Գրքում շոշափում են այլ հարցեր նոյնպէս, որոնցից են ԱՍԱԼԱ-ի շարժումը, մերժողականութիւնը, ճարտարապետական հարստութեան աւերումը, ծագումով քուրդ (Ֆուատ Դունդար) և թուրք (Թաներ Աքջամ) պատմաբաններին աշխատութեան մէջ ներգրաւելը, XX դարի ցեղասպանութիւնները, մասնաւորապէս Շոան, Բեթ և Սերժ Կլարսֆելդների «Յուշեր»-ը։ Հարկ ենք համարում ընդգծել, որ հրատարակիչ Միրա Պղենսը՝ յայտնի իրաւաբանի և փաստաբանի դուստրը («Վարպետ Մուսսա Պղենս՝ ցեղասպանութեան ճանաչման նախակարապետ»), իր թիմակիցների հետ միասին իր ողջ հանճարն է գործի դրել «Հայերի ցեղասպանութեան Փոքր Հանրագիտարանի» նիւթական ներկայացման մէջ․ բազմատեսակ տպագրութիւնը նաև գունաւոր պլանում հնարաւորութիւն է տալիս անմիջապէս ընկալել Տէնի Տօնիկեանի՝ շատ մանկավարժօրէն շարադրուած միտքը։ Գիրքն ունի հարուստ նկարազարդում՝ ժամանակի սև-սպիտակ կամ գունաւոր նկարներ, Վեհափառ Մալոյեանի, թուրք սոցիոլոգ Պինար Սելեկի (այժմ Ֆրանսիայի քաղաքացի, ում բազմիցս ձերբակալել են ահաբեկչութեան պատճառաբանութեամբ) յուզիչ նկարներ, խմբակային լուսանկարներ, որտեղ երևում են Զօրավար Անդրանիկն ու իր զինակից ընկերները, Երուսաղեմում հաւաքուած որբեր, ծաղրանկարներ՝ Էնվեր Փաշան՝ ցեղասպանութեան եռապետութեան անդամներից մէկը, կամ էլ գերմանացի գեներալ Կոլմար վոն դեր Գոլցը՝ Սուլթանի խորհրդականը, ցեղասպանութեան հանցակիցը։
Որպէս եզրափակում կարող ենք ասել, որ պահպանուած ժամանակագրութեան խոշոր փուլերի միջով ընթերցողը յաճախ հանդիպում է ցնցող հատուածների, որոնք, կանխելով շարադրանքի միօրինակութեան վտանգը, ընթերցողի յիշողութեան մէջ վերջում թողնում են անջնջելի հետք, ինչպէս նաև «հայոց ցեղասպանութեան» և դրա հետևանքների ամբողջութեան պատկերացում։
Aravot.am
