Իլհամ Ալիեւի հարցազրոյցը. Ուժի կիրառման սպառնալիք (Ա.)

Գէորգ Ղուկասեան
Քաղաքական գիտութիւնների թեկնածու, ՀՅԴ Բիւրոյի Հայ դատի կեդրոնական գրասենեակի յատուկ ծրագրերի պատասխանատու
2025 թ. Յունուարի 7-ին Իլհամ Ալիեւը ատրպէյճանական լրատուամիջոցների հետ ունեցել է, արդէն աւանդոյթի վերածուող տարեսկզբեան ծաւալուն հարցազրոյց՝ Հայաստանի ու միջազգային հանրութեան հասցէին ստի, կեղծիքի, սպառնալիքի, վիրաւորանքի ու լուտանքի, ընդհանուր առմամբ՝ ուժի կիրառման սպառնալիքի հերթական չափաբաժնով։ Այնուամենայնիւ հաշուի առնելով ատրպէյճանական պետութեան կառավարման համակարգը, այն է մէկ անձի բացարձակ իշխանութիւնը, այդ հարցազրոյցը պէտք է դիտուի որպէս Ատրպէյճանի Հանրապետութեան արտաքին քաղաքականութեան անպաշտօն դոկտորին եւ ըստ այդմ, պատշաճ ուշադրութեան արժանանայ փորձագիտական ու քաղաքական հանրոյթի կողմից։ Թէեւ հարցազրոյցի առանձին մասեր թարգմանաբար ներկայացուեցին հայկական մամուլում, այնուամենայնիւ բաւական շեշտադրումներ արժանի են ոչ միայն մեխանիկական արտատպման, այլ նաեւ որոշակի վերլուծութեան։ Ըստ այդմ այս յօդուածաշարի երկու մասերում կը փորձենք անդրադառնալ Ալիեւի հարցազրոյցում տեղ գտած ուժի կամ դրա սպառնալիքի կիրառման օրինակներին՝ ուղղուած Հայաստանին, իսկ առանձին մասով՝ նաեւ միջազգային յարաբերութիւնների առանցքային ու կարեւոր դերակատարների`փորձելով վեր հանել Ատրպէյճանական Հանրապետութեան արտաքին քաղաքայան հիմնական առաջնահերթութիւններն ու ընդգծել դրանցում իսլամական գործօնը։ Հարկ է նկատել, որ թշնամական պետութեան ղեկավարի սպառնալիքներն ուղղուած մեզ ու միջազգային հանրութեանը։
Առհասարակ յիշեալ հարցազրոյցի դիտարկումները կարելի է բաժանել երեք հիմնական ուղղութիւնների՝ տնտեսական, միջազգային-աշխարհաքաղաքական եւ Հայաստանին վերաբերող։ Վերջինս սկսւում է լրագրողի այն հարց-դիտարկմամբ, թէ իբր նախորդ տարուայ ամենանշանակալի ձեռքբերումը «Ղազախի շրջանի չորս գիւղերի ազատագրումն էր հայկական բռնագրաւումից եւ յատկանշական է, որ դա տեղի է ունեցել Երեւանի ու Պաքուի միջեւ երկխօսութեան միջոցով»։ Այնուհետեւ հարց է հնչում թէ ինչ մթնոլորտում եւ գործօնների պայմաններում տեղի ունեցաւ սահմանազատման եւ սահմանագծման աշխատանքը։
Ի պատասխան՝ Ալիեւը ցինիկաբար նկատում է, որ կատարուածը տեղի է ունեցել, ոչ թէ երկխօսութեան, այլ մենախօսութեան միջոցով՝ ակնրակրելով 2024 թ. Փետրուարին այդ շրջանների վերաբերեալ իր յայտարարութիւն-պահանջները, նշում, որ Հայաստանի հետ երկխօսութիւնը տասնամեակներ շարունակ տապալուած է եղել եւ, որ Հայաստանի չէր պատրաստւում թողնել «Ատրպէյճանի տարածքից որեւէ սանտիմետր»։ Ակնյայտօրէն առիթից օգտուելով, Ալիեւը մեղադրանքներ է հնչեցնում Հայաստանի ու միջազգային հանրութեան առանցքային դերակատարների հասցէին՝ մասնաւորապէս նկատելով, թէ Հայաստանն իրեն միանգամայն յարմարաւէտ էր զգում «միլիարդաւոր տոլարների զէնք էր ձեռք բերում մի դաշնակցից, իսկ միւս երկուսից ստանում էր քաղաքական եւ բարոյական աջակցութիւն»՝ նկատի ունենալով Մինսկի խմբի համանախագահ երկրներին։ Այնուհետեւ Պաքուի բռնապետը բողոքում է, որ Մինսկի խմբի բոլոր առաջարկները միակողմանի են եղել։ Անդրադառնալով տաւուշեան սահմանազատմանը, Ալիեւը փորձում է շարադրել այն գործօնները որոնք յանգեցրել են իր ձեւակերպամամբ Հայաստանի կողմից «կամաւոր կամ կամաւոր եւ հարկադրաբար» կայացած որոշումներին։ Նշւում է նաեւ, որ նախկինում Տաւուշեան հատուածում սահմանազատման հարց չէր քննարկւում, քանի որ «բռնագրաւումի հիմնական հարցը լուծուած չէր»։ Ալիեւը ցինիկաբար շարունակում է, նշելով, որ Փետրուարին, երբ Միւնիխում հանդիպել է Հայաստանի վարչապետին, «այդ հարցը բարձրացուել է մենախօսութեան ձեւաչափով»։ Հետաքրքիր է, որ Ալիեւը կրկնել է հայկական ընդդիմադիր շրջանակներից յաճախ հնչող այն տեսակէտը, որ միջազգային փորձում սա թերեւս եզակի դէպք է, որբ սահմանազատումն ու սահմանագծումը տեղի են ունենում համաժամանակեայ։ Ի հարկէ, հայկական շրջանակներից այդ մտահոգութիւնը բարձրացւում էր կանխելու համար հայկական զիջումները, իսկ թշնամական երկրի ղեկավարը նոյնն ասում է չարախնդալով։
Մէկ այլ վտանգաւոր հանգամանք այս համատեքստում, Ալիեւը, անդրադառնալով սահմանազատման ու սահմանագծման հարցերով հայ-ատրպէյճանական համատեղ յանձնաժողովի աշխատանքներին նշում է, որ համաձայն յանձնաժողովի կանոնակարգի, սահմանագծի յստակեցման հետագայ աշխատանքներում շատ բաներ պէտք է հաշուի առնուեն, օրինակ «անվտանգութիւն, հաղորդակցութիւն, բնակավայրեր, պատմաական գործօններ, բնապահպանական գործօններ եւ այլն», այնուհետեւ շարունակելով, հարեւան երկրի բռնապետը միջպետական սահմանն անուանում է «պայմանական սահման» եւ որ այն «դոգմա չէ»։ Ակնյայտօրէն, նման ձեւակերպումներից բխում է, որ Ատրպէյճանը նուազագոյնը խափանելու է սահմանազատման եւ սահմանագծման աշխատանքը, կամ դա իրականացնելու է իր համար նպաստաւոր տեղում, իսկ առաւելագույնը Հայաստանից պահանջելու է նոր եւ աւելի ծանր զիջումներ։
Ալիեւի յաջորդ թիրախը, հակաարեւմտեան յանդիմանութեամբ ողողուած, վերաբերում էր Հայաստանի Հանրապետութեան կողմից սպառազինութեան ձեռքբերմանը, երբ յայտարարեց, որ Ատրպէյճանը չի կարող «ուղղակի նայել այդ ամէնին, դիտարկել եւ ոչինչ չանել»։ Այս հանգամանքով է նաեւ Ալիեւը արդարացնում ատրպէյճանական պետական պիւտճէից հսկայական ծաւալների յատկացումը ռազմական ծախսերի համար։ Ապշերոնեան բռնապետը նաեւ սպառնում է ակնկալելով որոշ պետութիւնների, որոնք իբր թէ քաջալերում են Հայաստանին։ Այնուհետեւ քննադատւում է անվտանգային կամ յարակից ոլորտներում Հայաստան-ԵՄ-ԱՄՆ յարաբերութիւնները։ Այստեղ, քննադատութիւնից չեն խուսափում Եւրոպական միութիւնը՝ ի դէմս Եւրոպական յանձնաժողովի եւ ԱՄՆ-ն։
Շարունակելով ատելութեան ու թշնամութեան քարոզը՝ Ալիեւն այնուհետեւ անկախ Հայաստանն անուանում է ֆաշիստական պետութիւն՝ սպառնալով որ կամ իրենք կը վերացնեն «ֆաշիզմը» կամ Հայաստանի իշխանութիւնները։ Յետոյ արդէն առաջ է գալիս Հայաստանի՝ սպառազինուելուց հրաժարուելու, ձեռք բերուած սպառազինութիւնը վերադարձնելու, Մինսկի խումբը լուծարելու եւ այլ պահանջներ, որոնք աւարտւում են հերթական սպառնալից ձեւակերպմամբ՝ թէ եթէ Հայաստանին խաղաղութիւն պէտք չի, իրենց էլ պէտք չի»։ Յատուկ անդրադարձ է կատարւում նաեւ այսպէս կոչուած «Զանգեզուրի միջանցքին», ապա աւելացւում, որ դա վաղ թէ ուշ բացուելու է, եւ Հայաստանը չպէտք է աշխարհագրական պատնէշ դառնայ Ատրպէյճանի ու Թուրքիայի միջեւ։
Ալիեւի թշնամական եւ ագրեսիւ հռետորաբանութեան անկիւնաքարային միւս դրսեւորումը այսպէս կոչուած «Արեւմտեան Ատրպէյճանի» քաղաքական կոնցեպտն է, որը վերջին տասնամեակներում, բայց աւելի մեծ թափով արցախեան վերջին պատերազմից ու էթնիկ զտումից յետոյ դարձել է Ատրպէյճանի պետական քաղաքականութեան ռազմավարական ուղղութիւններից մէկը։ Ըստ Ալիեւի, իր յանձնարարութեամբ այս ոլորտում բաւականաչափ «գիտական աշխատանքներ» են իրականացուել յատկապէս այսպէս կոչուած «Երեւանի խանութեան» վերաբերեալ՝ բնակավայրերի քարտէսագրում եւ այլն։ Ըստ Ալիեւի՝ ժամանակն է, որ այս հարցում իրենք աւելի խորամուխ լինեն, նշում է, որ բազմաթիւ հասարակական կազմակերպութիւններ կան, որոնք այս խնդրով զբաղւում են եւ դրանք բոլորը միաւորուած են «Արեւմտեան Ատրպէյճանի համայնք» կազմակերպութեան մէջ։ Շարունակելով, ընդգծւում է, որ ոչ կառավարական կազմակերպութիւններն ու ատրպէյճանական պետութիւնը պէտք է համատեղ աշխատեն, որպէսզի «Արեւմտեան Ատրպէյճանի ժողովուրդը վերադառնայ իր նախնիների հողերը, գիւղերն ու քաղաքները, որտեղ նրանք ապրել են»։ Մասնաւորեցնելով իր առաւելապաշտական նկրտումները՝ թշնամական երկրի ղեկավարը նկատում է, որ Հայաստանի ներկայիս տարածքում ժամանակին շուրջ 300․000 «արեւմտեան ատրպէյճանցիներ» են ապրել։ Ընդ որում Ալիեւը նկատել է, որ նրանց ժառանգների թիւը շատ աւելի մեծ է։ Այս խօսոյթն այնուհետեւ շարունակուել է Սեւանայ լճի հայկական անուան, իբր թէ բացակայութեամբ ռուսական քարտէսներում, ապա պատմական զեղծարարութեամբ թշնամական պետութեան ղեկավարը յայտարարել է, թէ իբր 1920 թ. Սեպտեմբերին «Արեւմտեան Զանգեզուրն» անջատուել է Ատրպէյճանից ու տրուել Հայաստանին, եւ նոյնիսկ դրանից էլ երկու տարի առաջ ատրպէյճանական պետութիւնը իբր թէ հրաժարուել էր Երեւանից։ Ամփոփելով միտքը՝ Ալիեւը նշել է, որ ատրպէյճանցիների վերադարձը պէտք է ենթադրի անվտանգութեան, տեղում ապրելու իրաւունքի եւ գործունէութեան երաշխաւորութիւն եւ, որ ինքը վստահ է, թէ այդ օրը գալու է։ Աւելին, Ալիեւը կարծիք է յայտնել, որ Հայաստանի վարչապետը պէտք է հանդիպի «Արեւմտեան Ատրպէյճանի» համայնքի ներկայացուցիչներին, լսի նրանց խնդիրներն ու մտահոգութիւնները։ Ալիեւը առիթը բաց չի թողել յաճախ կրկնելու, որ «Արեւմտեան Ատրպէյճանի» խնդիրն իրենց համար քաղաքական պահանջ է։
Այս ամէնի յետնապատկերի վրայ, Ալիեւի հարցազրոյցից շուրջ տասն օր անց, Դեկտեմբերի 17-ին լուր տարածուեց առ այն, որ 2025 թ. Յունուարի 16-ին Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Ատրպէյճանի Հանրապետութեան սահմանին տեղի է ունեցել Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Ատրպէյճանի Հանրապետութեան միջեւ պետական սահմանի սահմանազատման եւ սահմանային անվտանգութեան հարցերով յանձնաժողովի եւ Ատրպէյճանի Հանրապետութեան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան միջեւ պետական սահմանի սահմանազատման պետական յանձնաժողովի տասնմէկերորդ հանդիպումը: Հանդիպման ընթացքում կողմերը շարունակել են մտքերի փոխանակութիւնը սահմանազատման աշխատանքների հետագայ իրականացման համար սահմանագծի հատուածների/հատուածամասերի հերթականութեան հարցի շուրջ եւ համաձայնութեան են եկել սկսել պետական սահմանի սահմանազատման համալիր աշխատանքները հիւսիսային հատուածից՝ Հայաստանի Հանրապետութեան, Ատրպէյճանի Հանրապետութեան եւ Վրաստանի սահմանների հատման կէտից եւ այնուհետեւ հարաւային ուղղութեամբ՝ հիւսիսից հարաւ մինչեւ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Ատրպէյճանի Հանրապետութեան սահմանը Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան հետ: Կողմերը քննարկել են սահմանազատման աշխատանքների իրականացման կարգի վերաբերեալ համապատասխան ուղեցոյցների նախագծերը: Միջանկեալ նշենք, որ Հայաստանի հիւսիս-արեւելեան սահմանագօտում Ատրպէյճանը դեռեւս չի ստացել այն ինչ ի սկզբանէ ցանկացել էր, մասնաւորապէս այսպէս կոչուած անկլաւների մասով եւ շատ հիմնաւոր կասկած կայ առ այն, որ Ատրպէյճանը ցանկանալու է խրուել Տաւուշի մարզի ռազմավարական խորքը՝ վերահսկողութիւն սահմանելով այսպէս կոչուած անկլաւների նկատմամբ։
Գալով Ալիեւի հարցազրոյցին եւ փորձելով հասկանալ դրանց տրամաբանութիւնը՝ բնականաբար ակնյայտ է, որ Ատրպէյճանի առաջնեհերթութիւնների շարքում ոչ թէ տարածաշրջանային խաղաղութիւնն է, այլ հերթական էսկալացիան, Հայաստանից հնարաւորինը պոկելու քաղաքականութիւնը՝ հիմնուած նաեւ Թուրքիայի յընթացս յաջողութիւնների վրայ։ Եթէ փորձենք հասկանալ Ալիեւի հիմնական պահանջների էութիւնը՝ «Զանգեզուրեան միջանցք», «Արեւմտեան Ատրպէյճան», «փախստականների վերադարձ», Հայաստանի ապառազմականացում, Մինսկի խմբի լուծարում եւ այլն, ակնյայտ է, որ հայութեան համար խիստ անընդունելի այս պահանջները նպատակ են հետապնդում Հայաստանի Հանրապետութեան հետ Ատրպէյճանի յարաբերութիւնները տեղաւորել ուժի կիրառման կամ դրա սպառնալիքի կիրառման քաղաքականութեան շրջագծում։ Առիթներ ունեցել ենք քանիցս անդրադառնալու Ատրպէյճանի՝ ապակառուցողական դիրքորոշումներին, ուստի այժմ նպատակայարմար է ընդգծել ուժի կիրառումը, որպէս ատրպէյճանական գործիք։ Սրա ընդունումը կարեւոր է յատկապէս այն համատեքստում, որ համաձայն միջազգային իրաւունքն առարկայացնող համապատասխան նորմերի, իսկ միջազգային պայմանագրերի դէպքում՝ համաձայն Միջազգային պայմանագրերի իրաւունքի մասին Վիեննայի 1969 թ. կոնվենցիայի պահանջների, ուժի կիրառման արդիւնքում ձեռք բերուած միջազգային պայմանաւորուածութիւններն առոչինչ են եւ, ըստ էութեան, ենթակայ են չեղարկման։ Եթէ մէկ բառով փորձենք որակել Ալիեւի հարցազրոյցը, ապա կարող ենք նաեւ օգտագործել «սպառնալիք» եզրոյթը, ընդ որում այդ հարցազրոյցը ծայրից ծայր սպառնալիք էր ոչ միայն մեր, այլ նաեւ միջազգային հանրութեան, օրինակ Եւրոպական միութեան ներկայացուցիչների հասցէին, որոնց Ալիեւը խոստացաւ ընդհուպ մինչեւ այնպիսի գործողութիւննեի, որոնց արդիւնքում դիտորդները կը փախչեն սահմանից։
Հայ-ատրպէյճանական ներկայ գործընթացը իր էութեան մէջ հասկանալու համար կարեւոր է ընթացիկ զարգացումները գնահատել հենց այդ դիտանկիւնից՝ ուժի կիրառման ու դրա սպառնալիքի։
Հայաստանի իշխանութիւնների գործողութիւնները նոյնպէս, սկսած ապօրինի սահմանազատումից մինչեւ Մինսկի խմբի լուծարմանը տրուած սկզբունքային համաձայնութիւն, բխում են հենց այդ սպառնալիքից։ Ընդ որում ասուածը պէտք է ոչ թէ դիտել որպէս Հայաստանի իշխանութիւնների գործողութիւնների արդարացում, այլ ընդհակառակը՝ մի հանգամանք, որն օրախնդիր անհրաժեշտութիւն է դարձնում Հայաստանում այնպիսի իշխանութեան ձեւաւորումը, որի դուրս լինելով պարտուածի բարդոյթից, ի զօրու կը լինի չտրուելու ուժի կիրառման ատրպէյճանական սպառնալիքներին։ Պէտք է ամէնուր շեշտել, որ Հայաստանի իշխանութիւնների գործողութիւնները հենց այս տրամաբանութեամբ են կատարւում եւ զուրկ են լեգիտիմութիւնից, ուստի իշխաանփոխութիւնից յետոյ, դրանք հնարաւոր է ենթակայ լինեն վերանայման։ Անհրաժեշտ է նաեւ նկատի ունենալ այն հանգամանքը, որ Ատրպէյճանը միջազգային յարաբերութիւններում այնպիսի քաշային կարգ ունեցող պետութիւն չէ, որ իր հարեւան սուվերեն պետութեան հետ առանց միջազգային կամ տարածաշրջանային լայն կոնսենսուսի, կարողանայ լայնամասշտապ, ոչ տեղային պատերազմական գործողութիւններ վարել։ Հետեւապէս, Հայաստանի իշխանութիւնների թոյլ դիրքորոշումները չէ, որ հիմնականում կանխում են պատերազմական գործողութիւնները, ընսհակառակը՝ իւրաքանչիւր նոր յաջողութիւնից յետոյ, ապշերոնեան բռնապեը աւելի ու աւելի անիրատեսական ու մեզ համար կործանարար նախապայմաններ է առաջադրում։
Սոյն յօդուածաշարի երկրորդ մասով արդէն կ’անդրադառնանք միջազգային ու տարածաշրջանային դերակատարների հասցէին Ալիեւի յայտարարութիւններին, որոնցում ուրուագծւում է առաջիկայ այն ընթացքը, որով ատրպէյճանական պետութիւնը պատրաստւում է ընթանալ։
Շարունակելի…
Comments are closed.