Թիֆլիսի Սուրբ Ստեփանոս Կուսանաց Վանքը – Հայոց Հոգեւոր Ժառանգութիւնը, Խորհրդային Վայրագութիւններն Ու Հետագայ Վրացականացումը

Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան

Թիֆլիս ժամանեցի երեկոյեան ժա­մե­րուն։ Չեմ գիտեր ինչո՞ւ համար թաք­սիին վարորդը մայրուղիէն շեղե­լով նա­խընտրեց զիս քաղաք հասցնել ներ­քին ճամբաներով։ Խցանում էր. հա­ւա­նաբար մայրուղիէն շեղելով շատ մը վարորդներ նոյն քայլին դիմած էին՝ թերեւս այնտեղ յառաջացած աւելի ծանր խճողումէ մը խոյս տալու համար։ Մեքենային լուսամուտներէն լարուած դիտելով՝ հայեացքս կը փոր­ձէր որսալ, թէ ժամանակը ինչ­պիսի՞ նոր հետքեր ձգած, իսկ քաղաքաշի­նու­թիւնը ի՞նչ փոփոխութիւններ կրնար ըրած ըլլալ թաղերուն, շէնքե­րուն, անոնց տակի խանութներուն, թէ­կուզ մարդոց դէմքերուն վրայ։ Կա­րօտի եւ հետաքրքրութեան անօրի­նակ զգացում մը համակած էր զիս, մինչ հարցումներու տարափ մը կը խու­ժէր միտքս՝ արդեօք որքանո՞վ կրնար քա­ղաքը արդիականացած ըլլալ եւ ինչքանո՞վ պահպանուած էր դիմագիծը այն քաղաքին, ուր տարիներ առաջ գտնուած էի։

Յիշողութիւնս կը սաւառնէր դէպի հեռաւոր անցեալը՝ 1977 թուականի ամառը, երբ ես տակաւին նոր ձեռնադրուած սարկաւագ, խնդրանքովը այդ ժամանակուան վիրա­հա­յոց թեմի առաջնորդ տ. Գէորգ արք. Սէրայտարեանի եւ մասնաւոր տնօրինութեամբը Վազգէն Ա. վեհափառ հայրապետին, նշանակուեցայ Թիֆլիսի առաջնորդանիստ Սուրբ Գէորգ եկե­ղեցիին եւ անոր առնչուած ծուխերուն ծառայելու՝ մինչեւ Մայր աթոռ Սուրբ Էջ­միածնի Հոգեւոր Ճեմարանի ուսումնական տարեշրջանի վերամուտը։ Այդ ժամանակէն ի վեր անցած է քառասունութ տարի. տարիներ, որոնց վրայ արդէն պատած է աղօ­տա­գոյն մշուշ մը։ Բայց այն, որ այդ շուրջ երկու ամիսներուն ընթացքին ձեռք բերուած էր, կը կազմէ հարուստ փորձառութիւն մը՝ միահիւսուած մերթ ուրախ եւ մերթ դժուար պա­հերու յիշատակներով։

Հետեւեալ առտուն այցելութիւններուս ցանկին մէջ առաջնահերթութիւնը կովկասեան այս հռչակաւոր քաղաքին տեսարժան վայրերը չէին, որոնցմով ստոյգ կը հրապուրուէին զբօսաշրջիկներ, ոչ իսկ այն առաջնորդանիստ Սուրբ Գէորգ եկեղեցին, ուր ծառայած էի, այլ ճամբան կը տանէր զիս դէպի ատենին գերազանցապէս հայերով բնակուած Սոլոլակ թաղամասի բարձունքը՝ Բեթլեհէմի թիւ 3 հասցէն, ուր կը գտնուի քրիստոնէութեան անդրանիկ մարտիրոսի եւ նախասարկաւագի անուան ձօնուած Սուրբ Ստեփանոս հայ կու­­սանաց անապատն ու եկեղեցին։ Տակաւին մինչեւ Ի. դարու 20-ական թուա­կան­­նե­րը այստեղ ապրած էին տասնեակ հայ միանձնուհիներ, որոնք աշխարհէ հրա­ժա­րելով իրենց կեանքը նուիրած էին աղօթքի ու Աստուծոյ գովաբանութեան։ Այդ կուսաններէն շատեր ձեռնադրուած էին սարկաւագուհիներ, իսկ վանամայրերը՝ աւագ սարկա­ւա­գուհիներ, որոնք միաժամանակ իշխանութիւն ունէին կրելու լանջախաչ, մատանի եւ հովուական գա­ւազան։ Նուիրական աւանդութիւն մը, որ իր սրբազան ծոցին մէջ հա­ւա­տարմօրէն պահ­պանած է Հայ եկեղեցին մինչեւ այսօր։

Բարձրացայ Սոլոլակի բար­ձունքով եւ կանգ առի եկեղե­ցիին մուտքին առջեւ։ Սիրտս կը տրոփէր ու անասելի յու­զում մը կը համակէր ամբողջ էու­թիւնս։ Արդեօք ի՞նչ վիճա­կի մէջ պիտի գտնէի հայ կու­սա­­նաց եկեղեցին ու վանքը։ Պատ­­մութիւն մը, որուն անդ­րադարձած եմ հանգամանօ­րէն՝ ձօնելով հատոր մը «Հայ եկեղեցւոյ սարկաւագուհինե­րը»[1] խորագրով։ Անոնց սրբա­կրօն կերպարը ներշնչած է զիս։ Աղօթքներուս մէջ խնդրած եմ իրենց բարե­խօ­սու­թիւնը։ Իսկ հիմա՝ կանգ­նած այն եկեղե­ցիին առջեւ, ուր հայ կուսան­ները նուի­րու­մով ապրած, հո­գեւոր առաքե­լու­թիւն ծաւա­լած, ճգնած եւ անձ­կագին խնդրած են մեր Տէր եւ Փրկիչ Յիսուս Քրիստոսէն մեր մեղքերու քաւու­թեան համար, կը տեսնեմ բոլո­րո­վին այլա­փոխուած, բառին բուն իմաստով նենգա­փոխ­ուած կերպա­րանքով։ Արդա­րեւ, անձամբ կը դառնայի վկան մշակութային այն եղեռնին, զոր իրագործած էր Վրաց պետական քաղաքականութիւնը։ Արդեօք կարելի՞ էր փնտռել իմաստ մը անիմաստին, տրամա­բանականը՝ անտրամաբանականին մէջ։ Հարցը կը մնայ անպատասխան. բար­բարո­սութի՛ւն, բայց ինչո՞ւ համար… Ինչպէ՞ս կարելի է քոյր եկեղեցիի մը հոգեւոր ժառան­գութեան հանդէպ նման վերաբերմունքը համատեղել նոյն հաւատքի ավանդոյթը դա­ւանողներու քրիստոնէական ինքնագիտակ­ցութեան հետ։

Հայ կուսաններու այս վանքը 1724/27 թուականներուն կառուցել տուած է Մելիք Աղա­բէկ ­Բեհբութեանցը՝ իրագործելով իր հօր՝ իշխան Աշարհբէկ Բեհբութեանցի անկատար մնա­ցած ցանկութիւնը։ Աշարհբէկ Բեհբութեանց ուզած էր Նոր Ջուղայի Սուրբ Կատարինէ վանքի օրինակին հետեւողութեամբ, անոր հիմնադրումէն շուրջ դար մը ետք, նմանը իրականացնել Թիֆլիսի իր կալուածներուն վրայ։ Այդ ժամանակ մարդիկ ունէին հա­ւատք, գոյութենական արժէքներու առնչուած ըլլալու գիտակցութիւն, խորհուրդի հան­դէպ զգացողութիւն, իրենց կեանքը հոգեւոր ապրումներով իմաստաւորելու ցանկու­թիւն, եւ ամենակարեւորը՝ ամբողջանուէր ուխտ կատարելու պատրաստակամութիւն, որ իրենց էութեան եւ քրիստոնէական ինքնութեան անբաժանելի մասը կը կազմէր։

Կուսաստանի առաջին վանամայր կը հանդիսանայ քոյր Գայիանէ Բեհբութ­եանցը՝ կու­սանաց-անապատի հիմնա­դիր բարերարին դուստրը։ Ապա անոր կը յա­ջորդէին Եւփիմէ Բեհբութեանցն ու Կա­տարինէ Արղութեանցը, որ քեռաղ­ջիկն էր Յովսէփ արք. Երկայ­նաբազուկ Արղու­թեանցին՝ հոգեւոր առաջնորդը հա­մայն ռու­սահայոց եւ Նոր Նախի­ջե­ւանի թեմի։ Այս վանքը շուրջ իր հարիւր տա­րիներու պատմութեան ընթացքին եղած է բազ­մաթիւ հայ միանձնու­հի­նե­րու մենաստա­նը, ան ունեցած է իր փառ­քի օրերը, երբ տակաւին անոր վերջին վանամայրն էր իշխանուհի Հռիփսիմէ աւագ սարկաւա­գուհի Աղեք-Թա­հիր­եան­ցը։ Անկշռելիօրէն մեծ եղած է այս միանձնուհիներուն հոգե­ւոր ներ­դրումը Հայց. առաք. եկեղեցւոյ պատմութեան մէջ, նամանաւանդ այն փաստին համար, որ անոնցմէ շատեր եղած են, ինչպէս վե­րոգրեալ նշուեցաւ, ձեռնա­դրուած սար­կա­ւա­գուհիներ՝ տալով գերազանց վկայութիւն մը կանանց հանդէպ Հայ եկեղեցւոյ պատ­­մականօրէն ցուցաբերած հանդուրժողութեան ոգիին եւ որդեգրած իրաւահա­ւա­սա­րու­թեան սկզբունքին մասին։

Տարտամ քայլերով բարձրացայ եկեղեցւոյ հիւսիսային մուտքի աստիճաններէն։ Մուտ­քի դուռը փակ էր։ Պաղ սարսուռ մը սահեցաւ մարմնէս։ Արդեօք գալու յանձնա­ռու­թիւնս ի զո՞ւր էր։ Բարեբախտաբար նկատեցի, որ եկեղեցիին արեւմտեան կողմը եր­կաթեայ ցանցերով փակ բնակարանման կառոյց մը կար, ուր վանական սեւաթոյր ծած­կոյթներով միանձնուհի մը պատշգամին վրայ գտնուող ծաղիկները կը ջրէր։ Մօտե­նա­լով՝ ամուր թակեցի դուռը եւ անգլերէնով հասկցուցի, թէ ուխտաւոր մըն եմ եւ եկեղեցի եկած եմ աղօթելու։ Թէեւ դժկամութեամբ, բայց յօժարեցաւ բանալու դուռը եւ ես ա­մե­նայն երկիւ­ղածութեամբ ներս մտնելով՝ եկեղեցւոյ նաւին ճիշդ կեդրոնը ծունկի եկայ՝ ուղղելով դէմքս դէպի խորանը։ Հայկական աւանդութենէն ոչինչ մնացած էր։ Դիտում­նաւոր իսպառ քանդած էին զայն եւ տեղը զետեղած աղօթասրահը խորանէն անջատող սրբապատկերներով զարդարուած փայտէ միջնորմ մը, այսպէս կոչուած «իկոնոստաս – εἰκονοστάσιον» մը։ Խորանին շուրջբոլորը, եկեղեցւոյ գմբէթին ներքնամասը, կամարնե­րը եւ բոլոր պատերը պատկերազարդած էին Քրիստոսի, Աստուածամօր, առաքեալնե­րու, բազմաթիւ սուրբերու եւ սրբուհիներու որմնանկարներով, բայց ոչ մէկ տեղ կարելի եղաւ նշմարել Ս. Ստեփանոս նախասարկաւագի սրբանկարը. պարզ է, որպէսզի ան կա­տար­ուած չարափո­խութեան վերաբերեալ որեւէ կասկածի տեղիք չտայ կամ այցե­լու­ներու մտքին մէջ չթարմացնէ այն նուիրական անունը, որուն իր հիմնար­կէքի օրերուն ձօնուած էր եկեղեցին։ Այժմ եկեղեցին բռնազբօսիկ կը կոչուի Քուեմօ Բեթ­լեհէմի (Ներքին Բեթղեհէմ), որովհետեւ եկեղեցիէն քարընկէց հեռու բարձունքի վրայ կը գտնուի Վերին Բեթլեհէմի (Զեմօ Բեթլեհէմի) անունով այլ եկե­ղեցի մը, որ, ի միջի այ­լոց, վրացականացումէ առաջ, նոյնպէս եղած էր հայ­կական։ Գռեհկութի՛ւն, անունը կրօ­նա­կան մոլեռանդութիւն է, ստո՛յգ, թէ­կուզ քրիստո­նէական։

Վրաստանի մէջ 1921 թուականին խորհրդային բռնատիրութեան հաս­տատումէն ետք, հա­մայնավար իշ­խա­նու­թեան ծաւալած անաստուա­ծութեան եւ հակակրօնական բիրտ քա­րոզ­արշաւին զոհ կը դառնայ նաեւ Կու­սանաց Սուրբ Ստեփանոսի վանքը։ 1924 թուականի օգոստոսին ան բռնու­­թեամբ կը փակուի, իսկ միանձ­նու­հիները կը կորսնցնեն իրենց հո­գեւոր հայրենիքը, վանական կեանքը կը դադրի, իսկ հայ կուսաններու աղօ­­թամրմունջ ձայնը եկեղեցւոյ խնկա­­բոյր կամարներուն տակ կը մատնուի ի սպառ լռութեան։ Սա­կայն Սուրբ Ստե­փանոս վանքի վախճա­նը միայն խոր­հրդային բռնաճնշումներուն պատ­ճառով չէր։ Յաջորդող տասնամեակ­նե­րու ընթացքին վանքի եկեղեցին ծանրակշիռ փոփո­խութիւններու կ’ենթարկուի իր ճար­տարապե­տական հայաբոյր յղացքին, էու­թեան, նաեւ յիշողութեան մէջ։ Այս մասին կ’արժէ դիմել մասնագիտական զոյգ մէջբերումներու՝ օգտուելով հայրենի յուշար­ձա­նագէտ Սամուէլ Կարապետեանի արժէքաւոր հատորէն.

«1989 թ. հրատարակուած ճարտարապետ Թենգիզ Կվիրկելիայի ‛Հին Թիֆլիսի փո­­ղոցներով ու նրբանցքներով’ (վրացերէն) գրքոյկի 34-րդ էջում կարդում ենք՝ ‛Իջ­նե­լով Փեթխաինեան աստիճաններով, մօտաւորապէս աստիճանների մէջ­տեղում, կան­գուն է հայոց Կուսանաց Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին: Այն հիմնուել է 18-րդ դա­րում եւ մեզ է հասել 19-րդ դարում լիովին վերակառուցուած’, ապա այսօր փոխուեց ամէն ինչ. ոչնչացւում են հայոց անցեալի մշակոյթի հետքերը: Սուրբ Ստեփանոսը բռնա­գրաւ­ուեց, լրիւ ենթարկուեց ծաղրուծանակի: Հանուեց զանգակատունը, պա­տու­հան­նե­րը շարուեցին աղիւսներով, ճակատամասերից քերելով մաքրեցին գեղե­ցիկ բարձ­րա­­քանդակները: Գմբէթի վրայից ոչնչացրին Տիրամօր գեղեցկատես դիմա­քանդակ­ները: Քանդեցին բեմը, փոխեցին գմբէթի խաչը՝ դարձնելով Սուրբ Նունէի տիպի թեք թեւերով խաչ, մուտքերի գեղեցիկ փայտէ դռները փոխարինուեցին յա­տուկ եր­կաթէ դռներով: Եկեղեցու հիւսի­սային մուտքի հէնց տակը գեղեցիկ կառու­ցուած դամ­բա­րանն էր, ուր թաղուած էր այդ շինութեան վերանորոգողը՝ իշխանա­զուն Աբա­մելիքեան Եփրոսինէ մայրա­պետը: Գերեզմանաքարը ջարդուփշուր արե­ցին, հանե­ցին ոսկոր­ները եւ դէն շպրտեցին, տեղն էլ դարձրին պահեստ: Պէտք է նշել, որ քա­ղա­քի սրտա­ցաւ հա­յերը ըստ կարելւոյն հաւաքեցին գերեզմանաքարի կտորները եւ տե­ղա­փոխեցին Մեյդանի Սուրբ Գէորգ եկեղեցու բակը: Իւրացուած ե­կե­ղեցին կոչուեց Քվեմօ Բեթլէմի (Ներքին Բեթղեհէմ): Այդ ամէնով չբաւարարուե­ցին…»[2]:

Սամուէլ Կարապետեան իր վերոնշեալ հատորին մէջ չի զլանար նշելու Վրաց մշակու­թա­յին վայրագութիւններուն վերաբերեալ հաւաստի վկայութիւններ, որոնցմէ մին է Յա­կոբ Սանասարեանի սրտառուչ արձանագրութիւնը.

«Տեղեկացայ, որ Թիֆլիսի Սուրբ Ստեփանոս Կուսանաց Անապատ հայոց վանքի ար­ձանագրութիւնները ոչնչացուած են: Ոչնչացրել են անգամ վանքի գմբէթը երիզող բարձրաքանդակները: Սուրբ Ստեփանոս – Կուսանաց Անապատ հայոց վանքը վե­րա­­­ձեւափոխուել է գործող վրացական եկեղեցու – Քվեմօ Բեթլեհէմի ան­ուամբ: Բազ­մաթիւ անգամ եղել եմ այդ վանքում՝ ամէն անգամ հանդիպելով նորանոր փչացումների ու աւերումների (ինչպէս Վրաստանում գտնուող հայոց համարեա բո­լոր մշակութային յուշարձանների հանդէպ): Նոյն տեղեկութիւն­ների համաձայն հա­յոց յուշարձան­ների նկատմամբ անհանդուրժող վերաբեր­մունքն ու ձեւափոխման-իւրացման գործո­ղութիւնները (որին ժամանակին ականատես եմ եղել նաեւ ես) առաւել ակտիւացան ու ծաւալուեցին յատկապէս 1988 թ. Սպիտակի կործանարար երկրաշարժից յետոյ: Այդ աղէտին յաջորդող Արցախի եւ Հայաստանի շրջափակումը բացարձակ ազատու­թիւն տուեց Վրաց կեղծարար-յանցագործներին: 1990–96 թթ. Թիֆլիսի հայոց վանքերից ու եկեղե­ցիներից – Սուրբ Կարապետը, Բեթղեհէմ Սուրբ Աստուածածին, Վերայի Սուրբ Խաչ, Ճուղուրեթի Սուրբ Աստուածածին եւ այլն ձե­ւափոխուել ու գործում են որպէս վրացական հոգեւոր օջախներ իրենց նոր – վրա­ցա­կան անուններով: Աւերուել են Շամխորեցոց Կարմիր Աւետարան Աստուածածին տա­ճարը, Ձորաբաշի Սուրբ Գէորգ եկեղեցին… Աշխատանքներ են տարւում վրա­ցա­կան դարձնել Նորա­շէնի Աստուածածին, Մուղնու Սուրբ Գէորգ, Սուրբ Նշան եւ այլ եկեղեցիները: Այս ամէնին զուգահեռ՝ ծաւալուն քարոզչութիւն ու գործնական աշ­խա­տանք է տարւում Վրաստանում բնակուող հայերին վրացի դարձնելու ուղղու­թեամբ: Այժմ միայն մի արձանագրութեան մասին: Վերջին անգամ Սուրբ Ստե­փա­նոս վանքում եղել եմ 1986 թ. սեպտեմբերին: Սեպտեմբերի 23-ի առաւօտեան հաւա­քարարը վանքի յատակն էր մաքրում եւ նրա թոյլտւութեամբ լուսանկարեցի ու ար­տագրեցի վանքի ներսում եղած արձանագրութիւններից մի քանիսը: Վանքի չորս սիւներից մէկի շինարարական արձանագրութիւնը ջարդուած վիճակում (հինգ կտոր) մենք գտանք դռան մօտ կուտակուած աղբի մէջ (մարմարեայ սալիկ – 25 x 21,5 x 2 սմ): Տեքստը հետեւեալն է. ‛Յիշատակ այս իմոյ արդիանց Քարասիւնս Սրբոյ Ստե­փաննոսի տաճարիս Կուսանանց անապատի, բնիկ միաբան աւագ սարկաւագուհի Ա(ստուա)ծասէր կոյս Յեփրոսինէ, դուստր Միքայէլ Աբիմէլիք­իանցն, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոյ զօր ընկալցի Տէր ի հաճոյս իւր ամէն: 1870 թ.’: Հաւաքարարն ասաց, որ այս արձանա­գրութիւնը մի քանի օր առաջ իր տեղումն էր, այն ջարդել են 3 թէ 4 օր առաջ: Այդ տարիներին վանքը յանձնուած էր ոմն նկարիչ Գոցաձէին, որը վանքի օթեակում տեղաւորել էր անկողին եւ առօրեայ կենցաղային իրեր: Ծխախո­տի մնացորդներից կարելի էր գուշակել, որ նա շատ հիւրեր էր ընդունում: Իմ աչքի առջեւ աստիճանաբար անհետացան վանքի կնունքի աւազանը, հայոց բեմը, եւ Վրաց վայրագութիւնը կանխելու ուղղութեամբ ոչինչ չարեցի: Մեղայ»[3]:

Ճնշող մտածումներս պահ մը կը զուգորդուին Պարոյր Սեւակի «Նորօրեայ աղօթք» բանաստեղծութեան խօսքերուն, որոնք միշտ ալ ժամանակահունչ եւ ճշմարտացի են բոլոր կրօններուն համար.

«Ես վախենում եմ,

Շա՜տ եմ վախենում,

Բիւրաւոր ու բո՛ւթ հաւատացեալից,

Բիւրատեսք ու սո՛ւտ հաւատացեալից»։

Արդեօ՞ք հայերուս հանդէպ այս անհանդուրժողութեան պատճառը շատ մը վրացինե­րու մօտ նստուածք տուած ստորակայութեան բարդոյթն է՝ դժուար է ըսել։ Նկատի ու­նենա­լով այն պատմական փաստը, որ Վրաց քրիստոնէութեան դարձը զօրեղ հաւատքի այն արգասիքն էր, երբ հռիփսիմեանց կոյսերէն մին՝ Ս. Նունէն Վարագայ վանքի մօտ՝ Վաղարշապատի ճանապարհին կ’առանձնանայ իր հաւատակից քոյրերէն, կը մեկնի Վրաստան ու կը հաստատուի Վրաց պատմական Մծխիթա մայրաքաղաքը։ Այնտեղ ան կը քարոզէ քրիստոնէութիւնը ու կը յաջողի դարձի բերել ոչ միայն Վրաց արքունիքը, այլեւ ժողովուրդը։ Նունէ կոյսը, վրացերէն՝ Նինօ, կը  համար­ուի Վրաստանի առաջին առաքելուհին եւ պահապան սուրբը: Պէտք չէ մոռնալ, որ մինչեւ 608 թուականը Վրաց եկեղեցին ի հոգեւորս կ’ենթարկուէր Հայց. առաք. եկեղեցիին։ Կո­րիւն վարդապետ իր պատմական երկին մէջ կը վկայէ.

«[Մեսրոպ] Մաշտոց սկսաւ Տիրոջմէն իրեն շնորհուածի համեմատ նշանագրեր յօ­րինել վրացերէն լեզուի համար։ Գրեց, դասաւորեց եւ օրինաւոր կերպով յար­դարեց… եւ իջաւ Վրաց կողմերը։ Եւ գնաց, ներկայացաւ անոնց թագաւորին, որուն անունը Բակուր էր, եւ վիճակի եպիսկոպոսին, անունը՝ Մովսէս։ … Եւ ան [Մաշտոցը] իր արուեստն առաջարկելով՝ խրատեց, յորդորեց անոնց, եւ այդ ժամանակ ամէնքը յանձն առին անոր ուզածը կատարել։ Եւ վրացերէն լեզուի թարգմանիչ մը գտաւ, որ կ’անուանուէր Ջաղայ…, այնուհետեւ Վրաց արքան հրամայեց իր իշխանութեան զա­նազան կողմերէն եւ զանազան գաւառներէն մանուկներ հաւաքել եւ տալ վարդա­պետին ձեռքը։ Իսկ ան ալ անոնց առնելով, ուսման բովի մէջ դրաւ»[4]։

Նոյնը կ’աւանդէ նաեւ ոսկեդարու մեր մեծագոյն մատենագիրներէն Մովսէս Խորենա­ցին, երբ իր «Հայոց պատմութիւն» աշխատութեան մէջ կը նշէ.

«Մեսրոպ Վրաց աշխարհը երթալով՝ անոնց համար ալ, իրեն տրուած երկնային շնորհով, կը ստեղծէ նշանագրեր, ոմն Ջաղայի հետ, որ յունարէն եւ հայ լեզու­ներու թարգմանիչ էր, օժանդակութիւն գտնելով անոնց Բակուր թագաւորէն եւ Մովսէս կաթողիկոսէն»[5]։

Վրացիներ ամենայն խստասրտութեամբ կը մերժեն հայկական մատենագրութեան ա­ւանդած այս վկայութիւնները, հակառակ անոր, որ վրացական մատենագրութիւնը կը սկսի Շուշանիկ-Վարդենիի վարքագրու­թեամբ։ Շուշանիկ-Վարդենին Վարդան Մա­մի­կոնեանի դուստրն էր, որ ամուսնացած էր Վրաց Վազգէն իշխանին հետ։ Վերջինս ըն­դունեց զրադաշտական կրօնը, եւ Պարսկա­ստանէն վերադառնալէ ետք պարտադրեց իր կնոջ նմանապէս կրօնափոխ դառնալ։ Սակայն սրբուհի Շուշանիկ-Վարդենի մեր­ժեց հաւատուրացութիւնը եւ եօթը տարի ա­հաւոր չարչարանքներու են­թարկուելէ ետք՝ մար­տիրոսացաւ։ Շուշանիկ-Վարդենի Հայ եւ Վրաց եկեղեցիներու կող­մէ կը համարուի ընդհանրական սուրբ։ Ահաւասիկ, հայ եւ վրացի ժողովուրդներուն միջեւ պատմու­թեան համընդհանուր այս փաստերը միացնող ազդակ մը հանդիսանալու փո­խա­րէն, ցաւօք, վրացիներուն համար դարձած է աւելի բա­ժանումի, դաւանական մոլեռան­դութեան, քան միութեան պատճառ։

Այսպէս ուրեմն, հայկական մշակութային ժա­ռանգութեան «վրացականացումը» հո­գե­­բանօրէն կրնայ մեկնաբանուիլ իբրեւ սե­փական ինքնութեան հանդէպ վստահու­թեան պակաս, իշխա­նութեան խորհրդա­նշա­կան իւրացման, առաջաձգութեան եւ հաւաքա­կան ճնշման համադրութիւն: Ան չի վերաբերիր ուղղակի անհատական թշնա­մանքին, քան պատմու­թեան եւ տարածու­թեան նկատմամբ վերահսկողութեան խո­րապէս ար­մատացած ան­հրաժեշտութեան, որ կը դրսեւորուի ոչ-ազգայնապաշտականը ջնջելու եւ զուտ ազգա­յինը վերաի­մաս­տա­ւորելու մշակութային եւ քաղաքական գործելաոճով:

Պահ մը խորասուզուած մտածումներուս մէջ՝ ամբողջապէս չնկատեցի, որ վրացի խո­ժո­­ռադէմ միանձնուհին եկեղեցիին ետեւի աջ անկիւնը, մոմավաճառի սեղանին ետեւ կեցած՝ ուշադիր կը հետեւէր ինծի եւ կը սկսէր անհանգստութեան նշաններ ցոյց տալ։ Մօտեցայ իրեն եւ զոյգ մը մոմ խնդրեցի՝ փոխարժէքը դնելով սեղանին վրայ։ Մոմերը վառելով եւ զանոնք զետեղելով եկեղեցւոյ աջակողմեան սիւնին մօտ գտնուող նուրբ աւազով լեցուն մոմակալին մէջ՝ խաչեալ Յիսուսի սրբանկարին առջեւ, խորազգած մրմնջեցի Հայ եկեղեցւոյ հոգե­հանգստեան կարգէն հետեւեալ աղօթքը.

«Քրիստո՛ս, Որդի Աստուծոյ, անոխակալ եւ բարեգութ, գթա՜ քո արարչական սի­րովդ ի հոգիս հանգուցեալ ծառայից եւ աղախնոց քոց: Մանաւանդ ի հոգիս կուսանացն ազգիս հայոց յայսմ հռչակապանծ վանացս Սրբոյն Ստեփանոսի՝ սրբակրօն վանա­մարցն եւ համօրէն սարկաւագ կանանց, որ են սարկաւագուհիք: Յիշեա՛ յաւուր մեծի գալստեան արքայութեան քո: Արա՛ արժանի ողորմութեան, քա­ւութեան եւ թողու­թեան մեղաց: Դասաւորեալ պայծառացո՛ ընդ սուրբս քո յաջա­կողմեան դասուն: Զի դո՛ւ ես Տէր եւ արարիչ ամենեցուն, դատաւոր կենդանեաց եւ մեռելոց: Եւ քե՛զ վայել է փառք, իշ­խանութիւն եւ պատիւ, այժմ եւ միշտ եւ յա­ւիտեանս յաւիտենից. ամէն»։     

Արդ, թող այս համեստ տողերուս ընդմէջէն յիշատակուած ըլլան Թիֆլիսի Կուսանաց Ս. Ստե­փանոս վանքի բոլոր միանձնուհիները, սարկաւագուհիներն ու վանամայրերը։ Թող անոնց լուսապսակ հոյլը երկնից արքայութեան մէջ բարեխօս ըլլայ բոլորիս համար եւ օրհնութեամբ ծաղկուն պահէ այն սուրբ եւ նուիրական աւանդութիւնը, որ Հայց. առաք. եկեղեցին իր ձեռնադրութեան Մաշտոցին մէջ ամրագրած է «Կանոն ձեռ­նադրու­թեան սարկաւագ կանանց, որ են սարկաւագուհիք» յատկանշական անունով։ Թէպէտ այսօր այդ հայ միանձնուհիներն ու սարկաւագուհիները դժնդակ ժամա­նակ­ներու հար­ուածներոււն տակ չեն կրցած յարատեւել եւ ունենալ հետեւորդներ, սակայն հոգեւին կը հաւատամ, որ անոնք իրենց երկնահանդէս աղօթքներով կը սատարեն եկեղեցանուէր առաքելութեան մերօրեայ եւ գալիք հայ կոչումնաւոր միանձ­նուհի­նե­րուն եւ սարկաւա­գուհիներուն։

Թիֆլիս, 27 սեպտեմբեր 2025

Տօն սրբոցն Գէորգայ զօրավարին, Ադոկտոսի եւ Ռոմանոսի երգեցողին։  

[1] Մանուկեան, Աբէլ, «Հայ եկեղեցւոյ սարկաւագուհիները», Պէյրութ, 2022։ Նոյնը արեւելահայերէն՝ «Հայ եկեղեցու սարկավագուհիները», Երևան, 2023, նաեւ անգլերէն թարգմանութեամբ՝ Manoukian, Abel, “The Deaconesses of the Armenian Church”, Münster, 2024։

[2] Հմմտ. Կարապետյան, Սամվել, «Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձան­ները», Երեւան, 1998, էջ 37:

[3] Հակոբ Սանասարյան, Երևան, Մամիկոնյանց 47 – 13, 8 փետրվար, 1997թ., հրատ. Սամվել Կարապետ­յան, «Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները», Երեւան, 1998, էջ 26–27:

[4] Հմմտ. Կորիւն, «Վարք Մաշտոցի», Երեւան, 1941, էջ 62։

[5] Հմմտ. Մովսէս Խորենացի, «Պատմութիւն Հայոց», Երեւան, 1991, էջ 328։