Խրիմի հայկական գաղթօճախի պատմականը – Միջնադարու հայկական մեծագոյն գաղութը (Զ.)
Սուրբ Խաչ հայկական վանական համալիրը
Խրիմի հայկական եկեղեցիները
Միջնադարուն Խրիմի մէջ գործած են տասնեակ հայկական եկեղեցիներ ու վանքեր, ստեղծուած է եպիսկոպոսական երկու թեմ՝ երկու առաջնորդ եպիսկոպոսներով, որոնցմէ մէկուն հովուութեան տակ գտնուած են Քաֆայէն մինչեւ Չերքեզիա (Հիւսիսային Կովկաս), իսկ միւսի՝ Պախչիսարայէն մինչեւ Քաուշան (Տնեսթրի ափին) տեղաբաշխուած հայ համայնքները։ Խրիմահայ եկեղեցին ի սկզբանէ եղած է էջմիածնապատկան։ Սակայն պատմական հանգամանքներու բերումով անոր գործերու կարգաւորման երբեմն միջամուխ եղած է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ (Սիսի) կաթողիկոսը եւ Պոլսոյ պատրիարքը։ Սիսի կաթողիկոսը երբեմն Քաֆայի մէջ պահած է իր աթոռակալը։
Խրիմահայերու եւ անոնց եկեղեցւոյ ծանրակշիռ հեղինակութեան մասին կը վկայէ այն, որ անոնց ներկայացուցիչներուն վերապահուած է 1438-ի Ֆլորանսի տիեզերաժողովին ներկայացնելու հայոց պատուիրակութիւնը՝ Քաֆայի մէջ Սիսի կաթողիկոսական փոխանորդ, այնտեղի Ս.Անտոն վանքի աբբահայր Սարգիս վարդապետի գլխաւորութեամբ։
Ռուսական տիրապետութեան շրջանին՝ խրիմահայ եկեղեցական գործերը մինչեւ 1803 վարած է Նոր Նախիջեւանի հոգեւոր առաջնորդութիւնը։ 1803-էն սկսած է գործել խրիմահայոց հոգեւոր կառավարութիւն (նստավայրը՝ Ղարասուպազար)։ Մինչեւ 19-րդ դարու կէսը Ամենայն հայոց կաթողիկոսը Խրիմի մէջ պահած է կաթողիկոսական յաջորդ (առաջնորդական փոխանորդ), որուն 1840-էն սկսեալ փոխարինած է խրիմահայ եկեղեցիներու եւ Ս.Խաչ վանքի հոգաբարձուն։ 1810-40-ին փոխանորդի աթոռին նստած են եկեղեցական գործիչներ Մանուէլ վրդ. Իւմուշխանեցին եւ Թադէոս վրդ. Բեկզադեանը։
1801-10-ին, Նոր Նախիջեւանի, Խրիմի եւ առհասարակ Նովոռուսիոյ հայոց հոգեւոր առաջնորդ եղած է Եփրեմ արքեպիսկոպոսը(1809-30-ին՝ Ամէնայն հայոց կաթողիկոս)։ 1812-ին ստեղծուած է Պեսարապիոյ թեմը, որու տնօրինութեան տակ էր նաեւ խրիմահայ եկեղեցին։ Ապա խրիմահայ համայնքը անցած է 1830-ին կազմաւորուած Նոր Նախիջեւանի եւ Պեսարապիոյ թեմի ենթակայութեան։ Թեմի եկեղեցական եւ հողատնօրիման գործերը կանոնաւոր ընթացքի մէջ դրուած են մանաւանդ անոր առաջնորդներ Ներսէս Աշտարակեցիի(1828-43) եւ Գաբրիէլ Այվազովսքիի(1858-66) օրոք։ 1899-1914-ին, թեմը գլխաւորած է Ներսէս արք.Խուտավերտեանը։
1920-30ական թուականներուն խրիմահայ եկեղեցական կեանքը աստիճանաբար անկում ապրած է։ 1990-1991-ին հայ եկեղեցին Խրիմի մէջ վերսկսած է իր գործունէութիւնը։ Սիմֆերոփոլի, Թէոդոսիոյ եւ Եալթայի մէջ կը գործեն հայկական եկեղեցիներ։ 1997-ի Դեկտեմբերին Սիմֆերոփոլի հայկական գերեզմանատան մէջ բացուած է Ս. Յակոբ եկեղեցին՝ կառուցուած խրիմահայեր Ա. Ամատունիի, Ս. Ամիրխանեանի միջոցներով։ Ներկայիս խրիմահայ համայնքը ընդգրկուած է Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցւոյ Ուքրանիոյ թեմին մէջ (կազմուած է 1991-ին)։
Ղարասուպազարի եւ Քաֆայի մէջ գոյատեւեած են առանձին հայ կաթողիկէ համայնքներ՝ իրենց եկեղեցիներով ու հոգեւոր առաջնորդներով։ Խրիմահայերու մէջ կաթողիկէ քարոզչութեան հիմքերը շատ երերուն էին եւ հիմնականին մէջ պայմանաորուած էին 13-15-րդ դարերուն թերակղզիի ճենովական վարչակարգէն ունեցած ակնկալութիւններով. ճենովացիներու հեռանալուն զուգահեռ՝ կաթողիկէութեան յարած հայերու նկատառելի մասը վերադարձած է Հայ առաքելական եկեղեցւոյ հովանիի տակ։
Սուրբ Խաչ (նախապէս՝ Սուրբ նշան) հայկական վանական համալիրը կը գտնուի Սթարի Քրիմ քաղաքէն 4 քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ։ 14-րդ դարուն կառուցուած հիմնական եկեղեցական տաճարին կից 16-րդ դարուն աւելցուցած են զանգակատունն ու սեղանատունը, 19-րդ դարուն՝ բնակելի մասնաշէնքեր։
Ս.Խաչը միջնադարեան հայ ճարտարապետութեան նշանաւոր կոթողներէն է։ 14-րդ դարէն մինչեւ 1920 խրիմահայերու եկեղեցական եւ մշակութային նշանաւոր կեդրոններէն էր, հոգեւոր առաջնորդի նստավայրը։ Ս. Խաչի դպրոց-ճեմարանին մէջ միջին դարերուն գործունէութիւն ունեցած են հայ նշանաւոր բազմաթիւ մատենագիրներ, ուսուցչապետեր, գրողներ, նկարիչներ, տաղասացներ։ 1800-1920ական թուականներուն վանքի առաջնորդարանի տնօրինութեան տակ գտած են Թէոդոսիոյ Ս.Գէորգ եւ Պախչելիի Ս.Փրկիչ վանքերը, ինչպէս նաեւ, սեփականատիրական իրաւունքով, շուրջ 4 հազար քառակուսի մեթր հողատարածք՝ ներառեալ վարելահողեր, այգիներ եւ անտառներ։
1980-ական թուականներու սկսած են Ս. Խաչ համալիրի վերականգնման եւ նորոգման աշխատանքները, որոնք աւարտած են 1998-ին։
(Վերջ)