Քղիի Աւերակներուն Մէջ…
«Ակունք» կայքին վրայ տեղադրուած է Ռակըփ Զարաքոլուի «Թարաֆ» օրաթերթին մէջ լոյս տեսած յօդուածը։
«Դեհ գնա, Բաբո՛ւրդ, դեհ գնայ, Բայբո՛ւրդ, դեհ գնա, քո մէջ թաց մնաց,
Հասանի ամրոցում, ա՜խ, բաճկոնս, վերնաշապիկս, տաբատս, կօշիկս մնաց»։
Քղին Պինկէօլ նահանգի գաւառներէն է։ Վերջին ընտրութիւններուն, Էրտողանի «Արդարութիւն եւ բարգաւաճում» կուսակցութիւնը Պինկէօլէն երկու, իսկ Հանրապետական ժողովուրդի կուսակցութիւնը մէկ երեսփոխան ունեցաւ։ Քղիի մէջ Ժողովուրդներու ժողովրդավարական կուսակցութիւնը (HDP) ստացաւ ձայներու 49,2 առ հարիւրը, իսկ ընտրողները 3755 էին։ Այո՛, սխալ չհասկցաք՝ երեք հազար եօթ հարիւր հիսունհինգ։ Իսկ 2014 թուականի ընտրութիւններուն ընթացքին Ժողովուրդներու ժողովրդավարական կուսակցութիւնը ձայներու միայն 17 առ հարիւրը հաւաքած էր, իսկ Հանրապետական ժողովուրդներու կուսակցութիւնը 40 առ հարիւր քուէով առաջին դիրքի վրայ եղող կուսակցութիւնն էր։ Մինչդեռ 2011 թուականին ընտրութիւններուն ընթացքին 45 առ հարիւր ձայնով առաջին դիրքի վրայ էր Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը, իսկ վերջին ընտրութիւններուն ընթացքին քուէներուն 31 առ հարիւրը հաւաքած էր։
1915-ի սկիզբները Քղի գիւղաքաղաքի մէջ 3900 հայ եւ շուրջ 1000 թուրք կ՚ապրէր, մինչդեռ գիւղերուն մէջ հայերու թիւը 37 հազարի կը հասնէր։ Անիկա մանածագործութեան, հողագործութեան եւ անասնապահութեան ոլորտներուն մէջ բաւական բարձր արտադրողականութեան շրջան էր։
Այսօր, այնուամենայնիւ, Քղիէն դուրս բնակող քղեցիներու թիւը ներկայիս Քղիի մէջ բնակողներու թիւը, ով գիտէ՝ քանի մը անգամ կը գերազանցէ։ Ճիշդ էլպիսթանցիներու, տերսիմցիներու պէս…
Քղի անունը առաջին անգամ լսեցի 1967-ին։ Թուլայ անունով ընկեր մը ունէի, որ բժշկական կաճառի մէջ կ՚ուսանէր եւ Թուրքիոյ աշխատաւորական կուսակցութեան անդամ էր։ Կը յիշեմ, որ անոր մայրը չափազանց մտահոգ, թախծոտ կին էր։ Միշտ կը մտահոգուէր աղջկան համար, որ անոր գլխուն չի գար այն, ինչ եղաւ իրենց, որովհետեւ ձախակողմեան էին։ Եթէ աղջիկը քիչ մը ուշանար, ուղղակի խուճապի կը մատնուէր։
Թերեւս իրաւացի էր. մեր եւ միւս սերունդներու գլխէն ինչեր անցան…
Տարիներ շարունակ կը մտածէի, թէ Թուլայի մօր խոր վիշտի տակ ի՞նչ կար արդեօք։ Անոր ընտանիքը, ո՞վ գիտէ, քանի դժբախտութիւն ապրած է, ինչեր տեսած է 1895-96, 1915, 1938 թուականներուն….
Երբ ձեռքս վերցուցի ընկերոջս՝ Օսեփ Թոքաթի՝ եռալեզու (հայերէն, անգլերէն եւ թրքերէն) «Աւերակ Քղի» («Փարոս» հրատ., Պոլիս, 2015) վերնագրով վերջին գիրքը, քղեցի այդ թախծոտ կնոջ յիշեցի։ Օսեփ Թոքաթ նախապէս հրատարակած է «Վանի արծաթագործութիւնը» հիասքանչ գիրքը, որ նոյնպէս եռալեզու է եւ մրցանակի արժանացած։
Գիրքին մէջ նաեւ Քղիի շրջակայքը ընդգրկող հին քարտես ներառուած է։ Տեղական պատմութեան առումով այդպիսի գիրքերու կարիք շատ կայ։ Տեղաբնակն այնքան կարօտ է այդպիսի գիրքերու, որ կարծես ոչ թէ նոյն երկրին մէջ, այլ լուսնի վրայ կամ Աւստրալիոյ մէջ կ՚ապրի
Պիւնկէօլը եւ շրջակայքը այն վայրերէն են, ուր 1915-ի ցեղասպանութեան հետեւանքները ամէնէն ծանրը եղած են։ Ե՛ւ զոհերու, ե՛ւ յանցագործներու տեսանկիւնէն հետքերը կը շարունակուին մինչեւ այսօր։ Տակաւին «կոտորածներէն փրկուածներ» կան, ովքեր քանի-քանի աղէտներէն ետք ալ համառօրէն կ՚ապրին այդ տարածաշրջանին մէջ։ Սակայն յանցագործներն ալ համառօրէն կ՚ապրին այդ տարածաշրջանին մէջ։ Սակայն յանցագործներն ալ տակաւին ազդեցիկ են այդ տարածքին մէջ։ Այս պատճառով Պինկէօլը յամառ պահպանողական կառոյց մը ունի, ինչպէս օրինակ՝ Ատըյամանն է։
Օսեթ Թոքաթի գիրքը, որ Քղին կը ներկայացնէ նախաքրիստոնէական ժամանակաշրջանէն, այդ տարածաշրջանն ու մարդուն հասկնալու առումով շատ կարեւոր ձեռքբերում է։ Գիտեմ, որ տարիներու աշխատանքի արդիւնք է։ Իբրեւ սկզբնակէտ 1915-ը առանձնացուցած եմ, սակայն սխալ չհասկնանք եւ շատ հեռու չերթանք։ 1915 թուականին Անատոլուի պատմութեան եւ աշխարհագրութեան տեսանկիւնէն իսկապէս սկզբնակէտ է, որովհետեւ Հայկական բարձրավանդակը, Պոնտոսը, Կիլիկիան, Կապադովկիան եւ այդպիսի այլ պատմական բնակավայրեր աւերակի վերածուեցան՝ միաժամանակ դառնալով նաեւ զուտ հնադարեան պատմական անուններ։
Այս պատճառով 1915-ին նախորդած պատմութիւնը, հասարակութիւնը, աշխարհագրութիւնը, մշակոյթը իւրատեսակ ժամանակակից հնագիտութիւն են։
Միայն թէ շատ ցաւալի է, որ 100 տարուան նախորդած ժամանակաշրջանը շատ հին պատմութիւն դարձած է, մոռցուած, ջնջուած է յիշողութենէն։
Գիրքին մէջ նաեւ հիասքանչ աշխարհագրութեան լուսանկարներ զետեղուած են։ Հէ՜յ, Թանու լեռ, Սիւմպուս, Մարդիկ լեռ, հրաշագեղ Աբվանք…Օսնագ գիւղի 300 տարեկան թթենիներ։ Ժամանակ մը այնտեղ մետաքս կ՚արտադրուի։ Հէ՜յ, Տրդատ թագաւորի ժամանակներէն մնացած Քղիի ամրոցի աւերակներ… Տարածաշրջանի հատուտկենտ փրկուած ձեռագրեր…Խուբս գիւղը (այսօր՝ Եազգիւնու) գրեթէ ջնջուած է, քանի որ ուսումնատենչ վայր եղած է. աղջիկ եւ տղայ երեխաներու համար նախատեսուած նախակրթարանի հետ միատեղ՝ նաեւ մանկապարտէզ, ինչպէս նաեւ Ամերիկայէն ուղարկուած գիրքերով լեցուն դպրոցական գրադարան ու ժողովասրահ ունեցած է…
1915-ին խուբսեցի կանայք եւ տղամարդիկ եօթ օր շարունակ դիմադրած են, որոշները կարողացած են հարեւան Տերսիմի աշիրեթութեան մէջ ապաստանիլ։
Ներկայիս այնտեղ միայն 74 մարդ կ՚ապրի, մինչդեռ նախքան 1915-ը՝ գիւղին մէջ 1700 բնակիչ եղած է՝ 300 տուն հայ, 2 տուն քիւրտ։ Յայտնի հայ գրող Թլկատինցին (Յովհաննէս Յարութիւնեան) այդ գիւղին մէջ ուսուցիչ եղած է, որ աւելի ուշ Պոլիսի Կեդրոնական վարժարանի տնօրէն պիտի դառնար։ 1915-ի յուլիսին Խարբերդի մէջ ան, ընտանիքի հետ միասին, Տէր Զօրի ճանապարհը բռնած է։ Թլկատինցին հայկական գիւղագրութեան ամէնահզօր գրողներէն մէկն էր, եւ եթէ չսպանուէր, ով գիտէ՝ ինչպիսի ստեղծագործութիւններ պիտի գրէր, գուցէ նաեւ Քղին նկարագրէր։
Ճերմակ գիւղը (այսօր՝ Ել Տեղիրմենի), ուր կ՚ապրէր Օսեփ Թոքաթի ընտանիքը, 1500 հայերով բնակեցուած եղած է, 200 տուն հայ եւ 7 տուն թուրք ունեցած է։ Խառն դպրոց ունեցած է, արհեստագործական եւ մշակութային գիւղ եղած է։ Միայն 70 հոգի ողջ մնացած են, որոնց Քարերու քիւրտերը փրկած են։ Բազմաթիւ արհաւիրքներէն ետք գիւղ վերադարձածներէն վերջինը 1953 թուականին հեռացաւ այնտեղէն։ Այսօր Ճերմակի մէջ միայն 85 հոգի կ՚ապրի։
Իսկ Փերի գետի Սելենկի կամուրջը, որ Օսեփ Թոքաթի մեծ հայրը՝ Մարտիրոս Սարգսեանը կառուցած է, տակաւին կանգուն է։