Ղարաբաղեան հիմնախնդիրը ՀՀ-ԵՄ յարաբերութիւններում. Եւրոպական յանձնաժողովի քաղաքական վարքը ղարաբաղեան հիմնախնդրում
ԵՄ գործադիր իշխանութեան առնչութիւնը ղարաբաղեան հիմնախնդրին
ՄԱՍ 3-րդ
Գէորգ Ղուկասեան
Քաղաքական գիտութիւնների թեկնածու, ՀՅԴ Բիւրոյի Հայ Դատի կեդրոնական գրասենեակի յատուկ ծրագրերի պատասխանատու
Եւրոպական յանձնաժողովի քաղաքական վարքը ղարաբաղեան հիմնախնդրում
Նախորդ երկու յօդուածներում ամփոփել ենք Եւրոպական միութեան ղեկավար հաստատութիւններից Եւրոպական խորհրդարանի քաղաքական մօտեցումները ղարաբաղեան հակամարտութեան եւ առհասարակ Հայաստանի հետ յարաբերութիւններում։ Ինչպէս նախորդիւ էինք նկատել՝ ցաւօք, անցնող աւելի քան երեք տասնամեակների ընթացքում Խորհրդարանի դիրքորոշումը ԵՄ իշխանութեան գործադիր մարմինների համար ուղենշային նշանակութիւն առաւելաբար չունեցաւ։ Այնուամենայնիւ, ՀՀ-ԵՄ յարաբերութիւնները շարունակում են զարգանալ։ Այդ յարաբերութիւնների էութիւնը եւ դրանցում ղարաբաղեան հակամարտութեան ազդեցութիւնը հասկանալու համար, անհրաժեշտ ենք համարում սոյն յօդուածաշարի այս վերջին մասով անդրադառնալ ՀՀ-ԵՄ յարաբարեութիւններին՝ ԵՄ գործադիր իշխանութեան քաղաքական առաջնահերթութիւնների ու ծրագրերի իրականացման շրջանակում։ Միջանկեալ նշենք, որ Եւրոպական միութեան գործադիր իշխանութիւնը կազմում են Եւրոպական խորհուրդը, Եւրոպայի խորհուրդը եւ Եւրոպական յանձնաժողովը։
Եւրոպական յանձնաժողովի քաղաքական վարքը ղարաբաղեան հիմնախնդրում
Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Եւրոպական միութեան յարաբերութիւնները ինստիտուցիոնալ հենքի վրայ դրուեցին 1996 թուականից, երբ ՀՀ եւ ԵՄ միջեւ ստորագրուեց եւ 1999-ից ուժի մէջ մտաւ «Գործընկերութեան եւ համագործակցութեան մասին» համաձայնագիրը: Դրանից յետոյ, հիմնական քաղաքական դիրքորոշումները ձեւաւորւում, իսկ բովանդակային բանակցութիւններն իրականացւում էին հենց ԵՄ յանձնաժողովի կողմից։
Մինչեւ վերջերս ՀՀ-ԵՄ յարաբերութիւնները տեղաւորւում էին եւ մասամբ՝ տեղաւորւում են ԵՄ հարեւանութեան քաղաքականութեան եւ Արեւելեան գործընկերութեան (ԱլԳ) շրջանակներում։ Ուստի ղարաբաղեան հակամարտութեանը ԵՄ առնչութիւնը ստորեւ կը վերլուծենք ԱլԳ, ինչպէս նաեւ 2017 թուականի Նոյեմբերին ստորագրուած եւ արդէն ուժի մէջ մտած ՀՀ-ԵՄ Համապարփակ եւ ընդլայնուած համագործակցութեան համաձայնագրի շրջանակներում։
Ընդհանուր առմամբ, տեղի է ունեցել Արեւելեան գործընկերութեան վեց գագաթնաժողով, որոնց հռչակագրերի վերլուծութիւնները կարեւոր են հասկանալու ղարաբաղեան հակամարտութեան վերաբերեալ ԵՄ դիրքորոշումներն ու դրանց փոփոխութիւնները։
Այսպէս, Արեւելեան գործընկերութեան՝ Պրահայի 2009 թուականի Մայիսի 7-ի(1) եւ Վարշաւայի 2011 թուականի Սեպտեմբերի 30-ի(2) գագաթնաժողովները ղարաբաղեան հակամարտութեանն անուանական անդրադարձ չեն կատարում։ Պրահայի գագաթնաժողովն ընդհանրական առումով ընդամէնը նկատում է, որ «հակամարտութիւնները խոչընդոտում են համագործակցութիւնը, ուստի Պրահայի գագաթնաժողովի մասնակիցները շեշտում են հակամարտութիւնների կարգաւորման անհրաժեշտութիւնը՝ միջազգային իրաւունքի նորմերի եւ սկզբունքների, ինչպէս նաեւ այդ շրջանակներում ընդունուած միջազգային փաստաթղթերի ու քննարկումների հիման վրայ»: Վարշաւայի գագաթնաժողովը նոյնպէս մեծ հաշուով կրկնում է Պրահայի գագաթնաժողովի տեքստը՝ նկատելով, որ «հակամարտութիւնների կարգաւորումը, լաւ եւ վստահելի հարեւանութեան ձեւաւորումը կարեւոր են տարածաշրջանում տնտեսական եւ սոցիալական զարգացման եւ գործակցութեան համար»։
Այսպիսով, պարզ է, որ Եւրոպական միութիւնը ԱլԳ տարածաշրջանի հակամարտութիւններին տարբերակուած մօտեցում չէր ցուցաբերում, մինչդեռ այդ հակամարտութիւնները ծագումնաբանական առումով եւ ներկայ իրավիճակով միմիանցից բաւականաչափ տարբեր են։ Բացի այդ, ԱլԳ անդամ երկրները, իւրաքանչիւրն իր շահից ելնելով, պէտք է առաւել բարենպաստ ձեւակերպումներ պահանջէին։ Խօսքն առաջին հերթին Վրաստանի եւ Ուքրանիայի մասին է։ Հետեւաբար, Եւրոպական միութիւնը չէր կարող հակամարտութիւններին անդրադառնալ համահարթեցման սկզբունքով՝ առանց տարբերակուած մօտեցման, պարզ ասած՝ ԵՄ-ն չէր կարող ԱլԳ ամբողջ տարածաշրջանի հակամարտութիւնների լուծման բանաձեւ տեսնել, օրինակ, տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքը։
Բացի այդ, Վարշաւայի գագաթնաժողովից յետոյ սկիզբ առած քաղաքական զարգացումները յանգեցրին Վիլնիւսի 2013 թուականի Նոյեմբերի 28–29-ի գագաթնաժողովի անարդիւնաւէտութեանը, երբ ԱլԳ տարածաշրջանի երկրներում լարւում էին աշխարհաքաղաքական զարգացումներով պայմանաւորուած քաղաքական գործընթացները, իսկ Հայաստանն առհասարակ հրաժարուեց ասոցացման համաձայնագրի նախաստորագրումից։ Խնդիրը կրկին ԵՄ կողմից տարբերակուած մօտեցման բացակայութիւնն էր ոչ միայն հակամարտութիւնների համատեքստում, այլեւ առհասարակ երկրների հետ համագործակցութեան առումով։ ԱլԳ անդամ որոշ երկրներ եւ յատկապէս Հայաստանը պահանջում էին, որ Հայաստանի Եւրոպական ինտեգրումը չհակադրուի Հայաստան-Ռուսաստան յարաբերութիւններին, եւ մի կողմի հետ յարաբերութիւնները չլինեն ի հաշիւ միւսի։ Վիլնիւսի գագաթնաժողովում Հայաստանը հրաժարուեց ՀՀ-ԵՄ ասոցացման համաձայնագիրը ստորագրելուց, ինչպէս նաեւ Խոր եւ համապարփակ ազատ առեւտրի համաձայնագիրը՝ առաջարկելով ստորագրել ասոցացման համաձայնագրի քաղաքական մասը միայն, ինչը ԵՄ-ն մերժեց։ Այնուամենայնիւ, Վիլնիւսի գագաթնաժողովը որոշիչ էր Արեւելեան գործընկերութեան փիլիսոփայութեան փոփոխութեան մեկնարկի առումով, քանի որ առհասարակ վտանգուած էր արեւելեան ուղղութեամբ ԵՄ հարեւանութեան քաղաքականութեան ապագան։ Հետեւաբար, վիլնիւսեան գագաթնաժողովը որոշակիօրէն ազդուեց առկայ քաղաքական գործընթացներից եւ իր հռչակագրում, թէեւ ոչ հիմնաւոր, բայց ընդգծեց տարբերակուած քաղաքականութեան կարեւորութիւնը, ինչն իր հերթին «հնարաւորութիւն կ’ընձեռի առանձին գործընկերներին՝ առաւել լաւ գնահատելու իրենց ձգտումներն ու կարիքները»(3)։
Վիլնիւսի գագաթնաժողովն առաջինն էր, որ անուանական անդրադարձաւ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեանը՝ ընդամէնը կարեւորելով ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ձեւաչափում Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի ղեկավարների հանդիպումը։
Եւրոպական հարեւանութեան քաղաքականութիւնը եւ Արեւելեան գործընկերութիւնը էական վերաձեւումների ենթարկուեցին 2014 թ. համաեւրոպական ընտրութիւններից յետոյ։ Նոր ձեւաւորուած Եւրոպական յանձնաժողովն ընդունեց ճգնաժամի հասած Արեւելեան գործընկերութեան քաղաքականութեան սխալները եւ սկսեց ԱլԳ նոր ճարտարապետութիւնը։ 2015 թուականի Մարտի 4-ին, Եւրոպական հարեւանութեան քաղաքականութեան վերանայումները ներկայացնելիս, անվտանգութեան եւ արտաքին քաղաքականութեան հարցերով ԵՄ բարձր յանձնակատար Ֆ. Մոգերինին ասաց. «Մեզ անհրաժեշտ է վերանայել մեր քաղաքականութիւնը, մեր աշխատաոճը եւ գործընկերութիւնը տարածաշրջանի երկրների հետ, քանի որ պէտք է դատապարտող մօտեցումը փոխարինել քաղաքական երկխօսութեամբ, աւելի գործընկերային բնոյթ տալ դրան՝ հաւասարը հաւասարի հետ սկզբունքով»(4): Նոյն հանդիպման ընթացքում Եւրոպական հարեւանութեան քաղաքականութեան եւ ընդլայնման հարցերի յանձնակատար Յովհաննէս Հանը նշեց. «պէտք է աւելին անենք ճանաչելու համար մեր գործընկերների խիստ տարբերակուածութիւնը։ Ոմանք ուզում են աւելի սերտ ինտեգրուել մեզ, ուստի մենք պէտք է մտածենք, թէ հետագայ ինչ քայլեր են հնարաւոր: Ոմանք ուզում են տարաբնոյթ յարաբերութիւններ ունենալ մեզ հետ. այս դէպքում էլ պէտք է որոշենք, թէ ինչպէս կարող ենք օպտիմալ յարաբերութիւններ հաստատել, հնարաւոր է՝ նոր ձեւաչափերով»։ Հանն ընդգծեց նաեւ, որ ասոցացման համաձայնագիրը չստորագրած երկրների հետ յարաբերութիւնների նկատմամբ հետեւողական լինելու եւ նրանց համար համագործակցութեան նոր ոլորտներ ապահովելու անհրաժեշտութիւն կայ։
Այս յայտարարութիւններին յաջորդեց Արեւելեան գործընկերութեան Ռիգայի գագաթնաժողովը՝ 2015 թ. Մայիսի 21–22-ին: Արդէն ակնյայտ դարձաւ գործընկերների հետ ԵՄ յարաբերութիւնների տարբերակուած մօտեցումը: Գագաթնաժողովի յայտարարութեան մէջ ասւում է. «Եւրոպական հարեւանութեան եւ Արեւելեան գործընկերութեան շրջանակներում գագաթնաժողովի մասնակիցները վերահաստատում են գործընկերներից իւրաքանչիւրի ինքնիշխան իրաւունքը՝ ազատօրէն ընտրելու յաւակնութիւնների մակարդակը եւ նպատակները, որոնց նա ձգտում է ԵՄ-ի հետ յարաբերութիւններում։ ԵՄ-ն եւ նրա ինքնիշխան գործընկերները պէտք է որոշեն, թէ ինչպէս են ցանկանում շարունակել իրենց յարաբերութիւնները»(5)։
Նոր՝ տարբերակուած քաղաքականութիւնն արտացոլուեց նաեւ հակամարտութիւններին վերաբերող ձեւակերպումներում։ Ռիգայի գագաթնաժողովից յետոյ Եւրոպական միութիւնն ընդունեց Արեւելեան գործընկերութեան տարածքում առկայ հակամարտութիւնների ծագումնաբանական տարբերութիւնը։ Հայաստանին յաջողուեց ղարաբաղեան հակամարտութիւնը դուրս բերել այն հակամարտութիւնների շրջանակից, որոնք Եւրոպական միութիւնը դիտում է որպէս ռուսական գործունէութեան արդյունք։
Հայաստան-Եւրոպական միութիւն յարաբերութիւններում ղարաբաղեան հիմնախնդրի ազդեցութիւնը հասկանալու առումով Ռիգայի գագաթնաժողովի յայտարարութիւնը չափազանց կարեւոր է։ Ռիգայի գագաթնաժողովը, անդրադառնալով Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեանը, ընդգծեց Մինսկի խմբի համանախագահների՝ ներառեալ համանախագահ երկրների նախագահների լիարժէք աջակցութիւնը միջնորդական ջանքերին եւ նրանց յայտարարութիւններին՝ 2009 թուականից ի վեր:
Ուստի կարող ենք փաստել, որ Արեւելեան գործընկերութեան նոր ճարտարապետութեան համար կենսական նշանակութիւն ունեցող Ռիգայի գագաթնաժողովը լիովին սատարելու պատրաստակամութիւն յայտնեց մինսկեան բանակցային գործընթացին եւ համանախագահ երկրների ղեկավարների յայտարարութիւններին, որոնք ժողովուրդների ինքնորոշման եւ իրաւահաւասարութեան իրաւունքն ամրագրում են որպէս հակամարտութեան կարգաւորման սկզբունք։
Արեւելեան գործընկերութեան 6-րդ գագաթնաժողովը գումարուեց Պրուքսէլում 2021 թ. Դեկտեմբերի 15-ին։ Գագաթնաժողովի յայտարարութեան տեքստը նախորդների նման հակամարտութիւններին տարբերակուած անդրադարձ չէր կատարում, այլ ընդհանրական ձեւակերպումներով անդրադառնում էր Արեւելեան գործընկերութեան տարածքի հակամարտութիւններին՝ նշելով, որ դրանք պէտք է կարգաւորուեն միջազգային իրաւունքի սկզբունքների եւ նորմերի հիման վրա(6)։
Վերափոխուած Եւրոպական հարեւանութեան քաղաքականութիւնն ու Արեւելեան գործընկերութիւնը նախ արտացոլուեցին Հայաստան-Եւրոպական միութիւն յարաբերութիւններում։ ՀՀ-ԵՄ յարաբերութիւնների համար հիմնադրութային նշանակութեան նոր՝ «Համապարփակ եւ ընդլայնուած համագործակցութեան համաձայնագիրը», որը նախաստորագրուեց 2017 թուականի Նոյեմբերի 27-ին, Արեւելեան գործընկերութեան 5-րդ գագաթնաժողովի ընթացքում։ Համաձայնագիրը, ըստ էութեան, կրկնում էր ՀՀ-ԵՄ ասոցացման համաձայնագրի նախագծի քաղաքական մասը, իսկ տնտեսական մասը համաձայնեցուած էր Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ անդամակցութեան պահանջներին։
Առանձնացնենք համաձայնագրի որոշ կարեւոր դրոյթներ եւ փորձենք քննարկել դրանց կարեւորութիւնը:
- Համաձայնագրում յստակ նշուած է բանակցային գործընթացի ձեւաչափը՝ ի դէմս ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի։
- Համաձայնագրում նշւում է հակամարտութեան կարգաւորման անհրաժեշտութիւնը «ՄԱԿ-ի կանոնադրութեան մէջ եւ ԵԱՀԿ Հելսինկիի եզրափակիչ ակտում ամրագրուած նպատակների եւ սկզբունքների հիման վրայ»։ Այստեղ շատ կարեւոր է «նպատակներ եւ սկզբունքներ» ձեւակերպումը։ Այս համատեքստում անհրաժեշտ ենք համարում յատուկ անդրադարձ կատարել տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի եւ ժողովուրդների ինքնորոշման իրաւունքի յարաբերակցութիւնը։ Բանն այն է ՄԱԿ-ը, իր կանոնադրութեամբ, սահմանում է նպատակներ եւ այդ նպատակների կատարմանը նպաստող սկզբունքներ: Այլ խօսքով՝ մի դէպքում գործ ունենք իրաւունքի, մէկ այլ դէպքում՝ այդ իրաւունքի կենսագործումն ապահովելուն կոչուած սկզբունքի հետ։ Հետեւաբար դրանք չեն կարող հակադրուել իրար։
Ստացւում է, որ յիշեալ համաձայնագրում առկայ դրոյթները շատ կարեւոր են ղարաբաղեան հակամարտութիւնը Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան խախտման համատեքստում ներկայացնելը բացառելու, ինչպէս նաեւ այն առումով, որ տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքը բացառապէս պետութիւնների միջեւ յարաբերութիւնների հարթութիւնում է եւ ոչ թէ ինքնորոշուող սուբիեկտ-պետութիւն յարաբերութեան
Համաձայնագրում ամրագրուած է նաեւ ժողովուրդների ինքնորոշման եւ իրաւահաւասարութեան իրաւունքը, ինչը կրկին ամբողջապէս տեղաւորւում էր Հայաստանի պետական դիրքորոշման շրջանակներում։
- Համաձայնագրում յստակ նշւում է «ԵԱՀԿ 2008 թուականի նախարարների խորհրդի 16-րդ հանդիպումից ի վեր ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահութեան շրջանակներում արուած բոլոր յայտարարութիւնների» ընդունման կարեւորութիւնը։ Այսինքն, ըստ էութեան բացառւում է նախկինում արուած միակողմանի եւ հակասական յայտարարութիւնները։
Եւրոպական միութեան խորհուրդ
Ինչ վերաբերում է Եւրոպական միութեան խորհրդին՝ որպէս Եւրոպական միութեան իշխանութեան օրէնսդիր եւ գործադիր ուժեղացուած լիազօրութիւններ ունեցող ղեկավար մարմին, դրա առնչութիւնը հակամարտութեանը անհրաժեշտ ենք համարում դիտարկել երկու կարեւոր փաստաթղթի միջոցով։ Առաջինը Եւրոպական խորհրդի 2012 թուականի Փետրուարի 27-ի եզրակացութիւնն է(7):
«Հարաւային Կովկասի վերաբերեալ Խորհրդի եզրակացութիւնը» վերնագրուած փաստաթղթի վերջին կէտով Խորհուրդն անդրադառնում է ղարաբաղեան հակամարտութեանը: Վերահաստատելով Եւրոպական միութեան յանձնառութիւնը` միջոցառումներ իրականացնել կողմերի միջեւ վստահութեան ամրապնդման համար՝ ԵՄ-ն «ընդգծում է ԵՄ ներկայացուցիչների անարգել մուտքը Լեռնային Ղարաբաղ եւ յարակից շրջաններ»։
Արդէն 2019 թուականի Մարտի 15-ին Եւրոպական միութեան խորհուրդը հրապարակում է Եւրոպական յանձնաժողովի կողմից իրեն հասցէագրուած «Եւրոպական հարեւանութեան վերանայուած քաղաքականութեան շրջանակներում ԵՄ-Ատրպէյճան յարաբերութիւնների վերաբերեալ զեկոյց» փաստաթուղթը(8)։ Ղարաբաղեան հակամարտութեանն անդրադարձի հատուածում խօսւում է ինչպէս հակամարտութեան գօտում ԵՄ ներգրաւուածութեան մեծացման, կողմերի միջեւ շփումները խրախուսելու կարեւորութեան մասին, այնպէս էլ ընդգծւում է, որ «Եւրոպական միութիւնը շարունակում է կոչ անել ԵՄ ներկայացուցիչներին` Լեռնային Ղարաբաղ անխափան մուտքի համար ներգրաւուել հակամարտութեան փոխակերպման գործընթացում՝ որպէս աջակցութիւն եւ փոխլրացում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի միջնորդական ջանքերին»:
Համաձայն Եւրոպական միութեան արտաքին քաղաքականութեան եւ անվտանգութեան հարցերի բարձր ներկայացուցչի գրութեան, որն իբրեւ պատգամաւորական հարցման պատասխան ուղարկուել էր ԵԽ պատգամաւորներին, պարզւում է, որ Հարաւային Կովկասում եւ Վրաստանի ճգնաժամերի հարցերով ԵՄ ներկայացուցիչը 2004 թուականին այցելել էր Արցախ(9)։
Եւրոպական խորհուրդ
Եւրոպական խորհուրդը, իբրեւ Եւրոպական միութեան ղեկավար անձանցից բաղկացած մարմին, ղարաբաղեան հակամարտութեանը ծաւալուն անդրադարձներ, որպէս այդպիսին, չի կատարել մինչեւ 2020 թ. ատրպէյճանական ագրեսիան։ Պատերազմի եւ էթնիկ զտման հետեւանքով ղարաբաղեան հիմնախնդրի շուրջ ստեղծուած բոլորովին նոր իրավիճակը, 2022 թ. Փետրուարին սկսուած ռուս-ուքրանական պատերազմը, դրանով պայմանաւորուած՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի գործունէութեան գուցէ ժամանակաւոր կաշկանդումը Եւրոպական խորհրդի համար պարարտ հող էին ստեղծել ղարաբաղեան հիմնախնդրի եւ հայ-ատրպէյճանական յարաբերութիւնների կարգաւորման գործում միջնորդական դերակատարութիւն ստանձնելու համար, ինչը ողջունել է նաեւ ԵԱՀԿ լեհական նախագահութիւնը։
Հանրագումարելով նշենք, որ ղարաբաղեան երկրորդ պատերազմից յետոյ, երբ գրեթէ ամբողջութեամբ կաշկանդուեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահութեան գործունէութիւնը, Եւրոպական միութեան խորհրդի նախագահ Շառլ Միշէլի նախաձեռնած եռակողմ հարթակը կարեւոր դարձաւ բանակցային գործընթացը շարունակելու առումով, որի միակ շօշափելի արդիւնքը թերեւս հայ-ատրպէյճանական սահմանին ԵՄ քաղաքացիական առաքելութեան տեղակայումն էր։ Միաժամանակ անհրաժեշտ է անդրադառնալ այդ բանակցութիւնների ձախողմանը, որի պայմաններում Եւրոպական միութեանը, ինչպէս միջազգային այլ ուժային կեդրոնների, չյաջողուեց կանխել Արցախի էթնիկ զտումը։ Հաշուի առնելով ղարաբաղեան հիմնախնդրի` միջազգային իրաւունքի համաձայն լուծուած չլինելու փաստը, անհրաժեշտ է Եւրոպական միութեան հետ մշակել համապատասխան քաղաքական օրակարգ, որի իրականացումը կ’ապահովի Արցախի ժողովրդի վերադարձի իրաւունքի իրացումն ու արժանապատիւ կեանքի ապահովման անվտանգային երաշխիքները։ Այս առումով, հայկական կողմը, իբրեւ դաշնակից ունի Եւրոպական խորհրդարանին։
ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահութեան ձեւաչափում մեկնարկած բանակցային գործընթացում ղարաբաղեան հակամարտութեանն առնչուող հիմնական փաստաթղթերում ԵՄ դիրքորոշումը գոնէ մինչեւ 2020 թ. ամբողջապէս համընկնում էր ՀՀ պաշտօնական դիրքորոշմանը, ինչը վերջնականապէս ամրագրուեց ՀՀ-ԵՄ Համապարփակ եւ ընդլայնուած համագործակցութեան համաձայնագրում։ Ինչ վերաբերում է ներեւրոպական իրականութեանը, ապա ակնյայտ է, որ Հայաստանի ու Արցախի խնդիրների վերաբերեալ 1980-ականներից ցայսօր Եւրոպական խորհրդարանի քաղաքական դիրքորոշման եւ ԵՄ գործադիր իշխանութեան միջեւ կայ մօտեցումների խիստ տարբերակուածութիւն, ուստի հայաստանեան ու սփիւռքեան քաղաքական միտքը պէտք է կեդրոնանայ այս հակասութիւնը հնարաւորինս մեղմելու վրայ։
Մաս 3 եւ վերջ
Ծանօթագրութիւններ
1.- Joint Declaration of the Prague Eastern Partnership Summit, Prague, 7 May 2009, https://www.consilium.europa.eu/media/31797/2009_eap_declaration.pdf
2.- Joint Declaration of the Eastern Partnership Summit, Warsaw, 29–30 September 2011, https://www.consilium.europa.eu/media/31798/2011_eap_warsaw_summit_declaration_en.pdf
3.- Joint Declaration of the Eastern Partnership Summit, Vilnius, 28–29 ovember 2013, https://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_Data/docs/pressdata/EN/foraff/139765.pdf
4.- Joint press conference by High Representative/ Vice-President Federica MOGHERINI and Commissioner Johannes HAHN on European Neighborhood Policy Review, Brussels, 04 March 2015, https://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-15-4553_en.htm
5.- Joint Declaration of the Eastern Partnership Summit, Riga, 21–22, May 2015, https://www.consilium.europa.eu/media/21526/riga-declaration-220515-final.pdf
6.- Joint Declaration of the Eastern Partnership Summit (Brussels, 15 December 2021), https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/news/eastern-partnership-summit-joint-declaration-2021-12-15_en
7.- Council conclusions on the South Caucasus, 3149th FOREIGN AFFAIRS Council meeting Brussels, 27 February 2012, https://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/EN/foraff/128197.pdf
8.- Report on EU – Azerbaijan relations in the framework of the revised European Neighbourhood Policy, https://eeas.europa.eu/sites/eeas/files/2019_report_on_eu-azerbaijan_relations_in_the_framework_of_the_ revised_european_neighbourhood_policy_0.pdf
9.- Answer given by Vice-President Mogherini on behalf of the Commission, 29 march 2018 http://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-8-2018-000464-ASW_EN.html
Comments are closed.