Օսմանահայերու Հետ «Դիպուածային» Հանդիպումներ Ժամանակակից Թուրքիոյ Մէջ

Հայագիտական Ուսմանց Ծրագիրի հրաւէրով, Տոքթ. Էրայ Չայլը 19-րդ դարու աւարտին եւ 20-րդ դարու սկիզբին օսմանահայերու դէմ գործադրուած հալածանքներու մասին մտաշահ զեկուցում մը ներկայացուց, որ կը փորձէր հասկնալ թէ ինչպէ՞ս պէտք է ընկալենք այս դէպքերը։ Տոքթ. Էրայ Չայլըն ուսուցիչ, հետազօտող եւ յօդուածագիր է, մասնագիտացած է ճարտարապետութեան եւ մարդաբանութեան մէջ, ցուցաբերելով յատուկ հետաքրքրութիւն այս երկու բնագաւառներու միացման կէտին։ Չայլը իր տոքթորականը ստացած է UCL -ի (University College London) Bartlett School of Architecture-էն, փետրուար 2015-ին, որուն նիւթն է «կառուցուած միջավայրի» մը յարաբերութիւնը՝ բռնութեան, աղէտի եւ բողոքի հետ («built environment» -ը մարդասիրական հիմունքներով կազմուած տարածք մըն է, ուր մարդիկ կ՚ապրին, կ՚աշխատին, եւ կը վերստեղծեն ամէնօրեայ դրութեամբ)։ Ան University of Hertfordshire School of Creative Arts -ի մէջ Քննադատական եւ Շրջարկային Ուսումնասիրութիւններու դասախօս է (Critical & Contextual Studies)։ Ինչպէս նաեւ Syracuse University School of Architecture-ի մէջ (Լոնտոնի ծրագիր) կ՚աշխատի որպէս «Լոնտոնի Կառուցուած Միջավայրի Պատմութեան» (the History of London’s Built Environment) կրտսեր դասախօս։ Այս դասախօսութիւնը տեղի ունեցաւ 3 մարտ 2016-ին Լոնտոնի մէջ, իսկ նիստը վարեց Քրիս Սիսեռեանը։

Անդրադառնալով Հայոց Ցեղասպանութեան, Չայլը «ճշմարտութիւն» եւ «իրականութիւն» հասկացութիւններուն մասին խօսեցաւ եւ բոլորը հրաւիրեց մտածելու, թէ մենք ինչպէ՞ս կ՚ընկալենք այդ ժամանակահատուածի դէպքերը։ Թուրքիոյ պաշտօնական եւ անպաշտօն, ինչպէս նաեւ տեղական եւ ազգային պարունակին մէջ այս դէպքերու մասին յղումներ մինչ օրս տակաւին կ՚ըլլան։ Օսմանեան ժամանակաշրջանի վերջերուն տեղի ունեցած հայերու ջարդին մասին ակնարկները երբեմն «անկանխատեսելի» (unexpected) եւ «դիպուածային» (accidental) են։ Անցեալի մէջ տեղի ունեցող բնական աղէտներուն կը կապուին, որպէս պատասխան հայերու նկատմամբ գործուած վայրագութեան։ Օրինակի համար՝ 2011-ի Վանի երկրաշարժի առիթով Reuters-ի կողմէ հետեւեալ նշումը թէ՝ «երկրաշարժը տեղի ունեցաւ շատ մը տարածքներու մէջ ուր հայերը ջարդուած եւ տարագրուած էին համաշխարհային առաջին պատերազմի ժամանակ», թրքական օրաթերթերէն Milliyet-ի լրագրողներէն մէկուն սուր քննադատութեան արժանացաւ։ Լրագրողին համար անընդունելի էր ներկայի պատահած բնական աղէտ մը եւ մէկ դար առաջ տեղի ունեցած մարդկային առճակատում մը իրար կապել։ Այսուհանդերձ, 2013-ի երկրաշարժի ժամանակ քարուքանդ եղած հայկական կոթողներու աւերակները առիթ հանդիսացան որ մարդիկ մէկ դար առաջ պատահածներուն մասին խօսին։ Այս է էութիւնը Ռոզալինտ Մորիսի «դիպուած» հասկացողութեան, որ անցեալի դէպքի մը եւ անոր հետեւանքներուն զոյգ ժամանակային եւ տարածքային բնութիւնը կը միախառնէ. ասո՛ր է որ դասախօսը յղում ըրաւ։

Տոքթ. Չայլըն կը վիճարկէ որ «դիպուածային» հասկացութիւնը պատմական դէպքերը կը ներկայացնէ ո՛չ որպէս մեկուսացած կամ անփոփոխ անցեալ մը, այլ երեւոյթ մը որ ներկային եւ ապագային մէջ տարբեր ձեւերով դրսեւորուելու հաւանականութիւնը ունի։ Հետեւաբար, պատմական դէպքերու պարագային, անհրաժեշտ է նկատի առնել բազմազան դերակատարներ՝ ըլլան անոնք մարդկային կամ ոչ-մարդկային (շէնքեր, ոսկորներ, ծառեր, գետեր, լեռներ, եւ այլն)։

Դասախօսը իր առաջին «դիպուածային» հանդիպումը Տիգրանակերտի մէջ ունեցաւ, երբ ան իր տոքթորական աւարտաճառին համար հետազօտութիւններ կ՚ընէր, որ կը վերաբերի արդի Թուրքիոյ քաղաքական ջարդերու ճարտարապետական յիշատակութեան։ Հակառակ անոր որ այս նիւթը չէր վերաբերեր օսմանահայերուն, հանդիպումը զգալիօրէն անոր հետազօտութեան ուղղութիւնը շեղեց։ 2000-ականներու վերջաւորութեան, պետութիւնը Տիգրանակերտի միջնաբերդը թանգարանի վերածելու ծրագիր մը սկսաւ։ 2012-ին երբ թանգարանի ջեռուցումի համակարգը կը տեղադրուէր, գործաւորները աշխատանքներու ընթացքին ոսկորներու կոյտի մը դէմ հանդիման եկան։ Քրտամէտ կողմերը պնդեցին ոսկորներու մասին իրականութիւնը գիտնալ, նկատի առնելով տարածքաշրջանին JİTEM-ի հետ առնչուող անցեալը (JİTEM-ը Թուրքիոյ «խորունկ պետութեան» մաս կազմող թրքական բանակի գաղտնի սպասարկութեան ծառայութիւնն է)։ Պետական դատաբժշկական հաստատութիւնը հաստատեց թէ ոսկորները «առնուազն հարիւր տարուայ» հնութիւն ունին, եւ այսպիսով նիւթին շուրջ ստեղծուած հետաքրքրութիւնը նուազեցաւ։ Հետագային լուրեր տարածուեցան թէ այդ ոսկորները հայերու կը պատկանին, որոնք 1894-96-ի համիտեան ջարդերու ժամանակ օսմանեան սուլթան Ապտուլ Համիտի կողմէ տեղակայուած քրտական ուժերու կողմէ ջարդուած են։ Այս մէկը պատճառ եղաւ որ կապ մը ստեղծուի 1890-ականներուն եւ 1990-ականներուն տեղի ունեցած բռնութիւններուն միջեւ, որ տեղացի ժողովուրդին կողմէ բացատրուեցաւ «ինչ որ ցանես, այն կը հնձես» ասացուածքով։ Այս ասացուածքը կը հաստատէ Մորիսի մատնանշած այն կէտը, թէ այսպիսի արկածները անցեալէն եկող վայրագ պատմութիւնները կը վերածեն ժամանակայնօրէն համատարած իրականութեան։ Այս մէկը փոխանակ պարզ յետադարձ հայեացք մը ըլլալու դէպի խնդրայարոյց անցեալը, իր կարգին ժխտական անդրադարձը կ՚ունենայ ներկային վրայ, որ կ՚ապակայունացնէ ապագան։

Երկրորդ «անկանխատեսելի» հանդիպում մը ներառեց տարածքային տարրը ժամանակային համատարածութեան մէջ։ Այս վերջինս տեղի ունեցաւ երբ Չայլը կը հետազօտէր 1993 թուականին Սեբաստիոյ մէջ տեղի ունեցած դիտումնաւոր հրձիգութեան յիշատակումը։ Ասոր զուգահեռ, ալեւիներով բնակուած մօտակայ գիւղերուն մէջ հետազօտութիւն կատարած ընթացքին, ան հարցուցած է տարածքաշրջանին տարբեր բաժանումներուն մասին։ Ըստ տեղացիներուն, այն առուն որ գիւղերէն մէկը կ՚եզերէր, կը կոչուէր «ճամբումի կէտ»։ Հո՛ս է որ մօտակայ գիւղի հայերը հաւաքած էին 1915-ին եւ զանոնք «ճամբած» դէպի արեւելք։ Իսկ ուրիշ գետ մը կը կոչուէր «արիւնոտ», որովհետեւ տարբեր շրջաններէ եկած հայեր սպաննուած եւ այս գետը նետուած էին. գետը ամիսներով կարմիր մնացած էր։ Այս աշխարհագրական միաւորներուն անունները պաշտօնական չեն, այլ տեղացիներու խօսակցական լեզուէն գոյացած եզրեր կամ բառակապակցութիւններ են։ Վայրագութեան ժառանգութիւնը դրոշմուած է այս հողերուն վրայ եւ խօսակցական լեզուի միջոցով փոխանցուած է ժամանակի ընթացքին։ Այս յղումները տարածքային առումով համատարած են, քանի որ անոնք տարածքաշրջանի մը տեղագրութիւնը, երկրաբանութիւնը եւ տեղանուանումը կ՚անդրանցնին։

Այս աշխարհագրական միաւորները կը կրեն խօսակցական անուանումներ, որոնք հիմնուած են տուեալ տարածքին վրայ տեղի ունեցած դէպքերու վրայ։ Բնական աղէտներու ժամանակ այս անունանումներուն յղումներ կ՚ըլլան, որոնք կը բանաձեւուին որպէս «հայկական անէծք»։ Այս ամէնը նկատի առնելով, հետեւեալ հարցը կը ծագի՝ ի՞նչ դեր կը խաղան այս «դիպուածները» պատմագիտական «ճշմարտութիւնը» հասկնալու իմաստով։ Խօսելով Հայկական Ցեղասպանութեան եւ արդիականութեան միջեւ կապին մասին, Չայլը անդրադարձաւ Մարկ Նշանեանի գործին։ Նշանեան դէմ է 19-րդ դարու վերջաւորութեան եւ 20- րդ դարու սկիզբի դէպքերուն ցեղասպանական «իրողութիւն» պիտակումին։ Ան կը խորհի որ այս դէպքերուն «իրողութիւն» վերագրումը, իրականութեան մէջ Ցեղասպանութեան իրողութիւնը ինքնին կը նօսրացնէ՝ ցեղասպանութեան մը ապացոյցին քանդումն իսկ է։ Այս պիտակումը կը նսեմացնէ ցեղասպանութեան ենթարկուած եւ տակաւին անոր հետեւանքներով ապրող մարդոց իրական փորձառութիւնները։ Նշանեան կը գտնէ որ արխիւներու ժամանակակից հաստատութեան ապաւինիլը, որպէս պատմական «փաստերու» աղբիւր, ինքնայղումներու եւ ինքնավաւերացումի իմացակարգերու (episteme եզրին ֆուքոյական իմաստով) անվերջ շրջան մը կը ստեղծէ։ Ըստ Նշանեանի, նոր եւ տարբեր «իրականութիւններու» ստեղծումը այս ծուղակէն ելլելու միջոց մըն է, օրինակ ստեղծելով՝ «իրականութիւն մը որ հիմնուած է օրէնքի վրայ, իրականութիւն մը որ հիմնուած է յիշողութեան վրայ, իրականութիւն մը որ հիմնուած է արուեստի վրայ, եւ այլ ուրիշ բաներ որ Աստուած միայն գիտէ… »։

Շարունակելով իր խօսքը Տոքթ. Չայլը մատնանշեց որ այս նիւթերը բարձրացնողները իրենք ալ վերջերս պատահած բռնութիւններէ վերապրողներ են։ Մէկ դար առաջ հայերու ապրած բռնութիւններուն եւ հետագային Տիգրանակերտի մէջ տեղի ունեցած բռնութիւններուն միջեւ յստակ նմանութիւններ կան։ Այս տեսակ շրջածիրի մէջ է որ վայրագութեան ժառանգութիւնը կը դառնայ ժամանակայնօրէն եւ տարածքայնօրէն համատարած եւ կը վերափոխուի «դիպուածներու»։ Շրջապատն ալ մեծ դեր կը խաղայ որպէս անցեալի վայրագութիւններու վկայ, այսպիսով կրնանք համարել որ շրջապատը փաստաթուղթերու եւ յուշարձաններու վկայութեան կողքին երրորդ վկայութիւն մը կու տայ։

Որպէսզի կարելի ըլլայ ուսումնասիրել թէ ի՞նչ տեսակ ճշմարտութիւններ կրնայ տալ մեզի շրջապատը որպէս վկայութիւն, Չայլը յղում ըրաւ քաղաքական բնապահպանութեան մասին Պրունօ Լաթուրի քննադատութեան (Political ecology, այն գիտական ճիւղն է որ կ՚ուսումնասիրէ քաղաքական, տնտեսական եւ ընկերային գործօններու յարաբերութիւնը բնապահպանական խնդիրներու եւ անոր փոփոխութիւններուն հետ)։ Լաթուր կ՚ակնարկէ թէ այսօրուան մեր ընկերութիւնը մնայուն կերպով տարանջատուած է բնութենէն, այնքան մը որ ընկերութիւնը եւ բնութիւնը տրամագծօրէն հակառակ կողմերու վրայ կը գտնուին, բնութիւնը նկատելով որպէս կրաւորական գոյութիւն մը։ Լաթուրի կարծիքով այս մէկը պատմութեան նկատմամբ արդիականութեան ունեցած խնդիրին մէջ յայտնի կը դառնայ (այսինքն՝ բնութիւնը որպէս նշանակալի դերակատար ո՛չ ընկալուած եւ ո՛չ ալ գնահատուած է)։ Ըստ Լաթուրի ասիկա ակնյայտ է երբ կը խօսինք «փաստ» -ի ժամանակակից ընկալումին մասին։ Ան կը մատնանշէ թէ գիտութիւնը եւ իր իմացաբանութիւնը (epistemology) կ՚ազդեն պատմութեան եւ անոր «իրողութիւններուն» մասին արդիական ընկալումին վրայ։ Ան կ՚առաջարկէ պատմութիւնը վերայղացականացնել (re-conceptualize) որպէս երկրապատում (geostory), ուր առարկան եւ ենթական պատմութեան վերլուծումի ընթացքին հաւասար չափով կշռադատուած են։ Վերայղացականացումը առիթ կու տայ որ մարդիկ վերակապակցելով միջավայրին, հաւասար ուժերով դերակատարներ ըլլան, խախտելով առարկայի եւ ենթակայի խիստ արդիական երկուութիւնը։

Ժողովրդական ասացուածքները, զորս տեղացիները տակաւին կը գործածեն նկարագրելու իրենց շրջապատի բնութիւնն ու բնական աղէտները, կը մատնանշեն պատմութեան արտադրութեան մէջ մարդկային եւ ոչ-մարդկային դերակատարներու խաղացած դերը։ Այսպիսի առերեսումներու արդի մեկնաբանութիւնը կը համարէ թէ մարդկային դերակատարը միակ ազդակն է պատմական արտադրութեան այս ընթացքին մէջ, իսկ մենք կը համարենք որ աշխոյժ փոխանակում մը կայ երկու՝ մարդկային եւ ոչ-մարդկային գործօններուն միջեւ։ Այնուամենայնիւ, պէտք է նշել թէ երբ խօսքը կը վերաբերի անցեալի վայրագ դէպքերուն արդար ճանաչումին, երկրապատումային (geohistorical) իրականութիւնը այդքան ալ ազդու պիտի չըլլայ, որովհետեւ առարկային եւ ենթակային դիտումնաւոր բարդացումը արդարութեան իրագործումը պիտի վերածէ անկարելի աշխատանքի մը։

Սոյն դասախօսութեան տեսագրութիւնը դիտելու համար այցելել

http://progarmstud.org.uk/2016/05/29/accidental-encounters/