Փրոֆեսէօր Ռիչըրտ Յովհաննէսեանի Կոթողային Աշխատութիւնները Հայանում Են
Երեւանում արտակարգ եռուզեռ էր տիրում: Ապրիլ ամիսն էր, եւ Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրերորդ տարելիցին նուիրուած զանազան բնոյթի ու բովանդակութեան ծրագրեր ու ձեռնարկներ կային ամէն օր, ամէն ժամ: Ահա այս շիկացած մթնոլորտում, ապրիլի 21-ի կէսօրին, Հայաստանի Գիտութիւնների ազգային ակադեմիայի նախագահութեան նիստերի դահլիճում տեղի ունեցաւ ակադեմիկոս Ռիչըրտ Յովհաննէսեանի «Հայաստանի Հանրապետութիւն» քառահատոր աշխատութեան երկրորդ հատորի հայերէն թարգմանութեան շնորհահանդէսը:
Ռիչըրտ Յովհաննէսեանի կոթողային աշխատութիւնները արդէն սկսել են հայերէն խօսել: Առաջին հատորը թարգմանուել եւ հրատարակուել էր 2005-ին եւ պարփակում էր 1918-19 ժամանակաշրջանը` հանրապետութեան առաջին տարին: Երկորդ հատորը 1919-20` Վերսայից Լոնտոն ժամանակաշրջանի իրադարձութիւններն է վեր հանում: Այս թարգմանութիւնների ճամբով Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան պատմութիւնը հասանելի է դառնում հայ, մանաւանդ Հայաստանում ապրող հայ մարդուն, պատմաբանին, ընկերաբանին ու քաղաքագէտին, ով նոր է միայն կարողանում իրապաշտօրէն, առանց խորհրդային պատմագրութեան խեղաթիւրուած մեկնաբանութիւնների պարտադրանքին, առնչուել հայ ժողովրդի այդ պատմական անկիւնադարձին: Թարգմանաբար ներկայացուած արդէն երկրորդ հատորը, ինչպէս շնորհահանդէսի գլխաւոր բանախօս, Հայաստանի Հանրապետութեան Պատմութեան հիմնարկի տնօրէն, ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնեանը նշեց, ընդգրկում է «Առաջին հանրապետութեան վերելքի շրջանը, երբ երկիրը հետզհետէ շտկում է մէջքը, եւ Ցեղասպանութիւնից յետոյ փիւնիկի պէս մոխիրներից յառնող ժողովուրդը լծւում է պետականաստեղծման գործին»:
Յօդուածիս նպատակը ձեռնարկի մասին տեղեկատուութիւն տալը չէ: Այդ մասին կարելի է կարդալ, օրինակ, lragir.am-ի կայքում, ուր մանրամասնօրէն գրուած են տեղեկութիւնները ձեռնարկը նախաձեռնողների, ելոյթ ունեցողների եւ իր` հեղինակի արտայայտութիւնների մասին: Ինձ հետաքրքրողը երեւոյթն է: Նախ` գրքի հրատարակութեան եւ ներկայացման զուգորդումը Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամեայ տարելիցին: Առերեւոյթ` ո՛չ մի առնչութիւն. բայց չէ՞ որ այս տարելիցը սգոյ առիթ չէ, այլ` հայ ժողովրդի վերապրումի եւ գոյատեւման ոգեկոչում: Իսկ Հայաստանի Հանրապետութեան ծնունդը 1918-ի մայիսին հէնց այդ վճռակամութեան փաստն է խորհրդանշում:
Անգամներ առիթ եմ ունեցել Ռիչըրտ Յովհաննէսեանի գիտականօրէն մեծարժէք այս աշխատութիւնը վեր հանելու եւ գնահատելու: Իրաւամբ, որքան էլ որ Սիմոն Վրացեանի, Խատիսեանի եւ այլոց պատմագրութիւն-յուշագրութիւն գործերի մէջ արտացոլուել է պատմական ճշմարտութիւնը` այդ ժամանակաշրջանի ձեռքբերումների եւ ձախողութիւնների ոգեւորիչ եւ կամ տխուր երեւոյթներով, արտաքին ու ներքին խոչընդոտների ճակատագրական միջամտութիւններով, որքան էլ որ այդ աշխատութիւնները հայ սերունդներ են դաստիարակել ու ոգեշնչել, այնուամենայնիւ, դրանք զիջել են համաշխարհային պատմագրութեան եւ աղբիւրագիտութեան չափանիշներին ու սկզբունքներին ու առիթ տուել մանաւանդ խորհրդային թշնամական վերաբերմունքին եւ քննադատութեան: Ռիչըրտ Յովհաննէսեանի քառահատորը, որին նախորդող նաեւ «Անկախութեան Ճանապարհին» հատորը` պատմագիտութեան եւ աղբիւրագիտութեան նորագոյն սկզբուքների վրայ հիմնուած, եկաւ տալու լաւագոյն արժեւորումը, գնահատանքը այդ կարեւոր ժամանակաշրջանի: Զգուշաբար չասացի` վերջին խօսքն ասելու, քանի որ Հայաստանի անկախացումով արխիւները բացուեցին, պատմութեան ուսանողների ուշադրութեան կենտրոն դարձաւ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան պատմութիւնը եւ ընձեռեց նոր ուսումնասիրութիւններ ու նոր ծալքերի բացայայտում: Սակայն «Հայաստանի Հանրապետութիւն» քառահատորը, մանաւանդ` իր հայերէն թարգմանութեամբ, մնաց ու կը մնայ սկիզբը, առաջնորդող փարոսը եւ համարձակ ու անվիճելի գնահատումը այն պատմական ժամանակաշրջանի, որ թէկուզ կարճատեւ, բայց հիմքն է հայոց պետականութեան վերընձիւղման: Որքան դիպուկ էր ակադեմիկոս Վլադիմիր Բարխուդարեանի` Ռիչըրտ Յովհաննէսեանի գործին տուած գնահատականը` այն համարելով «ժամանակաշրջանի ամբողջական ու անաչառ պատկերը», որ հեղինակը ներկայացնում է «հանրութեան դատին»:
Վաստակդ շատ, վարձքդ կատար, սիրելի՛ Ռիչըրտ: Ինչպէս այդ ձեռնարկին իմ խօսքի մէջ ասացի, դու ինձ համար եղել ես օրինակելի բարձրութիւն: Դու ինձ համար եւ իմ ցեղասպանագիտական ուսումնասիրութեան ծիրում ներկայացնում ես այն սերունդը, որ ծնուեց ու հասակ նետեց Ցեղասպանութիւնը վերապրած գաղթականի ընտանիքում, որ իր վրայ կրեց իրեն ժառանգութիւն հասած ցաւագին անցեալի բացած ու չսպիացող վէրքն ու հոգեբանական տուայտանքները, բայց յառնեց ո՛չ իբրեւ զոհ, այլ իբրեւ մարտնչող` իր գրչով եւ իր գործունէութեամբ Հայ դԴատի ու հայ ժողովրդի դէմ գործուած եւ անպատիժ մնացած ահաւոր ոճրի արդար հատուցման նուիրեալ:
Յաջողութի՛ւն միւս հատորներիդ թարգմանութեան գործին:
ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ