Տրապիզոնի Անտառները ապաստանած փախստական հայերու նամակը (20 Դեկտ.,1915)
Աղբիւր՝ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Արխիւ, Պոստոն, ԱՄՆ
Այս արխիւային հազուագիւտ վաւերագիրը կը ներկայացնէ 1915ին Տրապիզոնի կոտորածներէն փրկուած եւ անտառները ապաստանած խումբ մը հայ երիտասարդներու ոդիսականը:
Տրապիզոնի հայերուն ջարդը, արդարեւ, ամէնէն զարհուրելիներէն մէկն էր եղած, որովհետեւ թուրքերը հոս հազարաւոր կին, մանուկ, ծերունի նաւերուն վրայ բեռցուցած կը տանէին բացերը եւ ծով կը թափէին: Այդ օրերուն, Տրապիզոնի կուսակալը Ճեմալ Ազմին էր, որ հատուցեց իր գործած ոճիրներուն համար Ապրիլ 17, 1922ին, Պերլինի մէջ, երբ ահաբեկուեցաւ հայ ժողովուրդի վրիժառու բազուկներէն Արշաւիր Շիրակեանի գնդակով:
Նամակագիրը մէկն է այն հայ երիտասարդներէն, որոնք մէկ կողմէ կը կռուէին հետապնդող թուրք զօրքին դէմ, միւս կողմէ՝ ջարդերէն ազատուածները կ’առաջնորդէին ապահով վայրեր:
Այս նամակը ուղղուած պէտք է ըլլայ ռազմաճակատի միւս կողմը գտնուող՝ Պաթումի կամ Թիֆլիսի Դաշնակցական մարմնի մը, որմէ օգնութիւն կը սպասէին՝ սպառող զինամթերքը լրացնելու եւ իրենց փրկարար գործը շարունակելու համար:
* * *
Հաւանաբար արդէն լսած կը լինէք մեր ցաւագին դժբախտութեան մասին. մանրամասնութիւններու մէջ մտնելու կարիք չկայ. ահա հակիրճ կերպով եղելութիւնը:
Յունիսի 18-ին, կառավարութեան կողմէ յայտարարուեցաւ մեզ հինգ օրուայ մէջ պատրաստուիլ աքսորուելու համար ընտանեօք, մեր ցոյց տուած անհաւատարիմ ընթացքի պատճառաւ: Այս հինգ օրուայ մէջ ամէն միջոցի դիմեցինք. ամէն տեսակ երաշխաւորութիւն եւն եւն ցոյց տուինք յայտարարութիւնը ետ առնելու, ամենավերջը գոնէ առնուազն որոշ չափով մեղմացնելու համար, այսինքն միայն յեղափոխական կամ վտանգաւոր ճանչցուած անձերը աքսորելու, իսկ մնացած անմեղները, կին, երեխայ եւն եւն ետ ձգելու:
Քոնսիւլներու, կրօնական պատասխանատու անձերու դիմել, աղաչել, խնդրել ոչ մէկ արդիւնք չունեցաւ, ընդհակառակը մեր դժբախտութեան պատճառներուն նպաստեցին: Որովհետեւ […] շարունակ յոյս տուին որ կ’աշխատինք մեծ զիջումներ ընել տալու, ու յաջողութեան մեծ յոյս ունինք, ապահով եղէք, մի վախնաք եւն: Թերեւս այս խօսքերը եթէ չլինէին կազմակերպուած ուժի, զէնքի դիմէինք եւ որոշ արդիւնք ձեռք բերէինք. թէեւ խոշոր գործ անկարելի էր սպասել քանի որ 20-25 հոգի, աչքառու ընկերներէն յանկարծակի առաջին օրը ձերբակալելով, ծովամոյն ըրին (ըստ իրենց աքսորեցին), ուրիշներ արդէն զինուորութենէ փախստական ասդին անդին փախած հեռացած էին. այնպէս որ մնացած տղաները երաշխիք չէին ցոյց տար դիմադրելու, բայց եւ այնպէս կ’ըսեմ, եթէ կսկիծի ու այդ տրուած յոյսերու տպաւորութեան տակ չշուարէինք, յիմարացած չըլլայինք, թերեւս նորէն օգտակար բան մը կարենայինք ընել:
Սակայն այսպէս թէ այնպէս իրականութիւնը այն եղաւ, որ առանց աննշան զիջումի մը ճիշդ յայտարարութեան համաձայն Յունիսի 23էն սկսած աքսորեցին (որպէս թէ) առհասարակ բոլոր հայերին. մինչդեռ իրականին մէջ ճանապարհին մորթոտեցին, կտրտեցին, ականատեսները սարսեփելի դէպքեր կը պատմեն, նորածիններ սուինի ծայրը անցնել, ջահել աղջիկներու ու կիներու լլկում ու ահռելի տանջանքներ պատճառել սովորական բաներ են եղած. իսկ չափահաս կարգ մը գեղեցիկ աղջիկներ ու կիներ քաղաքին մէջ եւ շրջակաները կնութեան առած են, բռնի իսլամացնելով. կան նոյնպէս բաւականաչափ տղաներ անչափահաս, որոնք նոյնպէս իսլամացնելէ վերջ, որպէս իրենց զաւակը կը պահեն: Դեռ զրոյց կը շրջի թէ մաս մը իսկապէս աքսորուածներ կան, Մուսուլ, Գոնեայի շրջանները, բայց այս բանը հաւատալի չի թուիր մեզ: