Գարատաշէն շուրջ 5 ք.մ. դէպի արեւմուտք, կը գտնուի Պաշորտ գիւղը , որ սկզբնապէս եղած է հովիւներուն Ալաչոխը: 19րդ դարու կիսուն այստեղ մշտական կայք կը հաստատէ Քեսապի Մահշիկեան գերդաստանէն՝ Մովսէսի որդի Գրիգորը, որ կը դառնայ Պաշորտի Մովսէսեան գերդաստանի նախահայրը: Տարագրութենէն առաջ, նոյն թաղին մէջ կայք կը հաստատեն նաեւ Գարատուրանի Չերչիկեանները: 1920ական թուականներուն Մովսէսեան եւ Չերչիկեան ընտանիքներուն հետ կայք կը հաստատեն նաեւ Գարատուրանէն Գազազեան ընտանիք մը: 1909ի կոտորածին, Քեսապէն խումբ մը փախստականներ կ՛ապաստանին Պաշորտ. ապա Պաշորտցիներուն հետ կը լքեն քիւղը ու կ՛իջնեն ծովեզերք, Պաշորտն ալ ալան թալանի կ՛ենթարկուի: 1915ին, Պաշորտի բնակիչները տարագրութեան կ՛ելլեն Գալատուրանէն ու կը քշուին Համա, անկէ դէպի հարաւ մինչեւ Յորդանան: Տարագրութենէն վերապրողները Գարատուրանցիներուն հետ Փոր Սաիտէն կը վերադառնան : 1920ի մարդահամարին մէջ Պաշորտ չկայ. Մինչդեռ 1911 մարդահամարին, գիւղը կը հաշուէր 85 անձ, 1915՝ 40 անձ: Գիւղացիներուն հիմնական զբաղումը կը շարունակէ մնալ խաշնարածութիւնը: 1939ին, նոր սահմանագծումով սահմանը կ՛անցնի Պաշորտի տուներուն մօտէն: Գիւղացիք կը կորսնցնեն իրենց արտերուն մէկ մասը եւ Մուսըլէքի աղբիւրէն կը զրկուին: Այծերու հօտը պահելը անկարելի կը դառնայ: 1947ին, գիւղացիները մեծ խանդավառութեամբ կ՛ընդունին հայրենադարձութեան աւետիսը: Գիւղը իր ամբողջ բնակչութեամբ հայրենիք կը ներգաղթէ. ընդամէնը՝ 46 հոգի: Գիւղի ամբողջ տարածութիւնը կը ծախուի քեսապցի Յովսէփեաններուն: Պաշորտի բնակչութիւնը կապուած էր Ս.Աստուածածին եկեղեցւոյ, իսկ դպրոցական փոքրիկները կը յաճախէին Գարատուրանի Մեսրոպեան, Նուպարեան եւ Քեսապի Սահակեան Վարժարանները: 1935ին, Գարատուրանի Հ.Բ.Ը.Մ. մասնաճիւղը, բնակչութեան երթեւեկի դժուարութիւնը նկատի ունենալով, կը հիմնէ միջին նախակրթարան մը իբրեւ Մեսրոպեան նպաստընկալ վարժարանի մասնաճիւղ: Դպրոցը կը գործէ մինչեւ հայրենադարձութիւն: Այժմ թփուտներուն մէջ կ՛երեւին լքուած գիւղակին կիսակործան պատերը. իսկ արեւելեան հարթութիւններուն վրայ, նախկին արտերու փոխարէն, գետի պէս յորդած են խնձորի եւ այլ պտուղներու ծառեր:
\n
Չագալճըգ
\n
Չինարի Գաթապեան թաղէն քիչ անդին, կ՛երեւի Չագալճըգ գիւղակը: Այս գիւղն ալ նշանաւոր է իր աղբիւրով ու անոր առջեւ գտնուող վիթխարի Սօսիով: Գիւղին հիմնական բնակիչները Թրթռեաններն են: Գերդաստանը կը մեծնայ, եւ իւրաքանչիւր ընտանիքի բաժին ինկած հողը չի կրնար բաւարարեր իրենց կարիքները: Որոշ ընտանիքներ կը լքեն գիւղը եւ միւս գիւղերուն մէջ կը հաստատուին: Ոմանք կ՛աշխատին Տուզաղաճ եւ մշտական բնակութիւն կը հաստատեն հիմնելով Տուզաղաճի Թրթռեան թաղը: Չագալճըգէն դէպի արեւմուտք եղած է ուրիշ թաղ մը եւս. Մաթըսլէք՝ Մաթոսեաններու անունով: 1909 Ապրիլ 23ի առտուն, երբ Չագալճըգի եւ Մաթըսլեքի բնակիչները տեղեակ կ՛ըլլան թէ թուրք խուժանը մտած է Չինարճըգ, իրենց պղնձեղէններն ու գործիքները արտերուն մէջ պահելով, Պաղճաղազի ճամբով կը հասնին Պասիթ: Թուրք խուժանը կը մտնէ գիւղ, կը կողոպտէ ինչ որ գտնէ ու կրակի կու տայ տուները: 1915ին, գիւղացիք Քէօրքիւնէի բնակիչներուն հետ կը տարագրուին երկու խումբով: 1920ի մարդահամարին մէջ, Չագալճըգ կը յիշատակուի իբրեւ առանձին գիւղ: 1947ին, գիւղէն հայրենիք կը ներգաղթեն 29 անձ: Չագալճըգ վերջին տասնամեակին, վերածուեցաւ գեղեցիկ ամառանոցի մը: Շուրջ երկու տասնեակ առանձնատուներ հաշուող թաղամաս մը բարձրացաւ գիւղի թիկունքին:
\n
Չինար (Չինարճըգ)
\n
Նախկին Չինարճըգ կամ Չինար գիւղը տարածուած էր Գուրոմ լերան հարաւ արեւելեան ստորոտին: Չինարճըգ տարագրութենէն առաջ ունէր երկու գլխաւոր թաղեր. աղբիւրին թաղը ու Գաթապինց թաղը: Աղբիւրին թաղը կազմուած էր գլխաւորաբար Թոփալեաններու, Ճուրեաններու, Արապեաններու եւ Օհանեաններու տուներէն: Աղբիւրի թաղէն շուրջ կէս քիլոմեթր անդին, կը գտնուէր Գաթապեաններու թաղը: Այս երկու թաղերուն առջեւ զառիթափերը իրարու մօտենալով կը կազմեն խորունկ ձոր մը: Տարագրութենէն վերադառնալէն ետք, ձորի աջին կը ձեւաւորուի նոր թաղ մը՝ «Անթը Չընորը» ուր բնակութիւն կը հաստատեն գլխաւորաբար Չիլինկիրեան եւ Քորթմոսեան գերդաստանի ընտանիքները: Գիւղը նշանաւոր է իր յորդաբուխ աղբիւրով: Աղբիւրին առջեւ, մինչեւ հայրենադարձութեան տարին, կը գործեր Քեսապի շրջանին հնագոյն ջրաղացը: Չինարճըգ սկզբնապէս եղած է բնիկ Քեսապցի ընտանիքներու կալուածը: 1965ին, գիւղը ունեցած է 40 տուն բնակչութիւն. սակայն եկեղեցի չէ ունեցած: 1909ին թուրք խուժանը կ՛ասպատակէ նաեւ Չինարճըգ գիւղը: 1911ին, գիւղը կը հաշուեր 176 անձ, իսկ 1915ին 210 անձ: Տարագրութեան տարիներուն կը զոհուի բնակչութեան շուրջ երկու երրորդը: 1920-ին գիւղ վերադարձած են 77 անձ: Գիւղացիք մեծ խանդավառութեամբ կ՛ընդունին հայրենադարձութեան աւետիսը: Հայրենիք կը ներգաղթեն բնակչութեան մեծամասնութիւնը: Գիւղը վերջին երկու տասնամեակներուն սկսաւ կորսնցնել իր զուտ հայկական դիմագիծը: Ներկայիս Չինարճըգ ամառանոցային կոկիկ գիւղ մըն է: Դպրոցներ Գիւղին մէջ գործած են երկու դպրոցներ: Ա- Ազգային վարժարան. հիմնուած է 1910-ին. գործած է մինչեւ 1915 և 1923-1943 Թուականներուն միջեւ: ունեցած է Տարրական նախակրթարան իր մանկապարտէզով եւ եղած է մասնաճիւղ Քեսապի Սահակեան վարժարանին: Երրորդ դասարանէն ետք աշակերտները յաճախած են Քեսապի դպրոցները՝ հետիոտն: 1935-ին կը դառնայ Հ.Բ.Ը.Մ-ի Ազգային նպաստընկալ վարժարան: Բ- Լատինաց վարժարան (1904-1915,1921-1946): Տեղւոյն կաթողիկէ ընտանիքներուն համար 1860-ական թուականներուն, գիւղին մէջ քանի մը տարի գործած է փոքրիկ դպրոց մը:
\n
Տուզաղաճ
\n
Տուզաղաճի արեւմտեան և հիւսիսային կողմերը Քեսապի շրջանի բարձրունքներն են, իսկ արեւելեան կողմը՝ շրջանին բնական սահմանը հանդիսացող լեռները: 19րդ դարու առաջին կիսուն, գրեթէ ամբողջապէս անտառապատ եղած է Տուզաղաճը: Լաթաքիա-Անտիոք ճամբան անցած է խիտ անտառներու մէջէն: Յիշեալ դարու 40ական թուականներուն, օտար կապալարուներ պետութենէն կը գնեն Տուզաղաճի անտառներու շահագործումի իրաւունքը: Այս գործին համար բանուորները կու գան Քեսապէն և շրջակայ գիւղերէն: Անտարահատումին պատճառով, քանի մը տարուան ընթացքին ամբողջ հարթավայրը կը լերկանայ: Մօտակայ գիւղացիներ արտեր կը բանան, ցանք կ՛ընեն, պարտէզներ կը տնկեն: Ասոնցմէ ոմանք մնայուն բնակութեան համար տուներ կը կառուցեն: Այստեղ հաստատուծ ընտանիքները ընդհանրապէս Սեւաղբիւրէն, Քէօրքիւնէէն, Չագալճըգէն, Չինարճըգէն, և Քեսապէն են: Գիւղը առանձին եկեղեցի և մուխթարութիւն չէ ունեցած: 1909 Ապրիլ 23ին, թուրք խուժանը Օրտուի կողմէ կը յարձակի Տուզաղաճի վրայ եւ կը թալանէ գիւղը: Գիւղացիք կը փախչին դէպի Էքիզօլուք ու կը միանան միւս գիւղերու փախստականներուն: Անոնք մէկ շաբաթ ետք կը վերադառնան իրենց տուները: 1915ին, գիւղի բնակչութիւնը կը տեղահանուի երկու խումբով՝ Քէօրքիւնէյի բնակչութեան հետ: 1919-1920 թուականներուն գիւղ կը վերադառնայ բնակչութեան մէկ մասը: 1939ի սահմանագծումով, Տուզաղաճի արեւելեան մասը կէսէն աւելի Թուրքիա կը մնայ: 1947ին, հայրենիք կը ներգաղթէ գիւղի բնակչութեան մեծամասնութիւնը: 1950-960 թուկաններուն տնտեսական տագնապէն փախուստ տալով, երիտասարդները կ՛երթան Լիբանան և այլուր. գիւղը գրեթէ կը պարպուի : Լիբանանի քաղաքացիական կռիւներուն, ոմանք վերջնականապէս կը վերադառնան իրենց կալուածներուն: Նախկին գիւղատեղը գրեթէ ամբողջապէս լքուած է. Տեղացիք իրենց նոր տուները կառուցած են ճամբուն մօտիկ իրենց կալուածներուն մէջ: Դպրոցները Տուզաղաճի մէջ գործած են քանի մը դպրոցներ. Ա- Հայ Աւետարանական վարժարան. կը հիմնուի 18րդ դարու կէսերուն իբրեւ քեսապի դպրոցին մասնաճիւղ, գործած է մինչեւ 1910ը: Բ- Ազգային վարժարան (1910-1915,1924-1942). Գործած է իբրեւ գարատուրանի Ազգային Մեսրոպեան վարժարանի մասնաճիւղ: 1934ին դպրոցը կ’անցնի Ուսումնասիրաց ընկերութեան հովանաւորութեան տակ: Գ-Հ.Բ.Ը.Մ-ի Ազգ. Նպաստընկալ վարժարան (1934-1937):
\n
\n
\n
Էքիզօլուք (երկու աղբիւր)
\n
Էքիզօլուքը իր բարձր դիրքի պատճառով իր դիմաց կը փրէ ամբողջ արեւելեան հորիզոնը որ իր մէջ կ’ընդգրկէ Քեսապի Տուզաղաճ ու Քէօրքունէ գիւղերը: Միւս երեք կողմերէն գիւղը ամբոջովին փակ է: Թիկունքին Աճամի լեռնանցքէն բարձրացող ճամբան կը տանի Պաղճաղազ ու Պասիթ: Նախկին Էքիզօլուքը եղած է խիտ տուներով փոքրիկ գիւղ մը, ընդամէնը մէկ թաղ, որ զառիթափի մը տարածքին փռուած ըլլալուն համար, բնականաբար ունեցած է վերի և վարի թաղեր: Գիւղը կազմուած է 19րդ դարու սկիզբը: Բնակչութեան հիմնական մասը ներկայացնող Թութիկեան, Աշըգեան, Սէկէեան, Սահակեան, Թասլաքեան և Թալմազեան գերդաստանները, կ՛ըսուի թէ կը սերին Մարտիկեան մայր գերդաստանէն: Գիւղացիներու հիմնական զբաղումները եղած են հողագործութիւնն ու անասնապահութիւնը: Գետնախնձորի մշակութիւնը առաջին անգամ կը սկսի Էքիզօլուքի մէջ: 1909ի աղէտին, Չագալճըգի և Քէօրքիւնէի փախստականներու միանալով՝ գիւղացիք կը լքեն գիւղը, կ՛իջնեն վարի Պաղճաղազի Լատինաց վանքը, ուրկէ կ՛առաջնորդուին Պասիթի նաւահանգիստը: Թուրք խուժանը կ՛աւարէ գիւղը, կը քշէ կենդանիները ու տուները կրակի կու տայ: Էքիզօլուքը Օսմանեան կայսրութեան ժամանակ, Հալէպի նահանգի վիլայէթի վերջին գիւղն էր: Անկէ քիչ անդին կը սկսէր Լաթաքիոյ Վերակացութիւնը Մութասարիֆութիւնը: Ան կ՛ըլլայ թալանի ենթարկուող վերջին գիւղը: Լաթաքիայէն վերադարձին, գիւղացիք արագ թափով կը նորոգեն տուները ու կը վերականգնեն իրենց տնտեսութիւնը: 1911ին կը սկսի եկեղեցւոյ շինութիւնը որ առանց ծածքի կը մնայ տարագրութեան պատճառով: 1915ի Օգոստոսին, Էքիզոլուքի բնակչութիւնը կը տեղահանուի և տարագրութեան ճամբաներուն վրայ գիւղը կը կորսնցնէ իր նախկին բնակչութեան աւելի քան երկու երրորդը: 1919-1922-ի անիշխանական տարիներուն, Ճոյ Թութիկեանի կամաւորական խումբը կը հսկէր ոչ միայն գիւղին՝ այլ ամբողջ Մեղրաձորին ու շրջանի հարաւային գիւղերուն վրայ ու կարեւոր կապ մը կը հանդիսանար անոնց եւ Քեսապի կեդրոնին միջեւ: 1947ի հայրենադարձութիւնը Էքիզօլուքցիները չի խանդավառեր, միայն 20 անձ Հայաստան կը գաղթեն: Գիւղին բարձր դիրքը, ամրան եղանակին գրեթէ միշտ զով, յաճախ մշուշոտ եղանակն ու բաւարար ջուրը, տնտեսական պայմաններու հիմնական փոփոխութեան բնական պայմանները կը դառնան: Էքիզօլուքի վերջին կէս դարու կեանքին մէջ, գիւղացիներու ներդրումի կողքին պէտք չէ մոռնալ հալէպահայ կարգ մը ընտանիքներու հոգատարութիւնը այս գիւղին նկատմամբ: Աճամի լեռանցքին կից, կը գործէ Սուրիոյ Հ.Բ.Ը.Մ-ի ընդարձակ բանակավայրը: Էքիզօլուքը առաջին գիւղն է շրջանին մէջ, որ կ՛ունենայ զայն Քեսապին կապող ասֆալթապատ ճամբայ, ելեկտրականութիւն և ջուրի ցանց: Եկեղեցին 1855ին Էքիզօլուքի ողջ բնակչութիւնը Բողոքականութեան կը յարի: Բողոքականութիւնը, գիւղին մէջ հոգեւոր և կրթական շարժում կը ստեղծէ: Իբրեւ ժողովարան և դպրոց կը գործածուի գիւղին տուներէն մէկը: Եկեղեցւոյ շէնքը կը կառուցուի 1882ին՝ վարի թաղին առջեւ ու մինչեւ տարագրութիւն կը գործածուի նաեւ իբրեւ դպրոց: Վեր. Յովհ. Էսքիճեան (1908-1913), գիւղին մէջ կը կառուցէ երկյարկանի ու կղմիտրածածք երիցատուն մը, իսկ 1911ին կը ձեռնարկէ նոր եկեղեցւոյ մը շինութեան, որ վերհաս պատերազմի պատճառով անծածք կը մնայ : Եկեղեցւոյ շինարարութիւնը կ՛աւարտի 1956ին և կը կոչուի Էմմանուէլ: Դպրոց և միութիւններ Էքիզօլուքի Հայ Աւետ. վարժարանը հիմնուած է 1855ին, որ յետագային մեծցած ու դարձած է լրիւ նախակրթարան: Հոս որպէս ուսուցիչ, ծառայած են տեղացիներու կողքին՝ գլխաւորաբար Այնթապցի, Պեհեսնեցի և Քիլիսցի ուսուցիչ ուսուցչուհիներ: 1960ական թուականներէն սկսեալ նախակրթարանը կը կորսնցնէ իր բարձրագոյն կարգերը, ապա կը վերածուի մանկապարտէզի, որովհետեւ գիւղը Քեսապին կապող ճամբուն ասֆալթապատումով, երթեւեկը կը դիւրանայ և փոքրիկները ինքնաշարժով կը յաճախեն Քեսապի վարժարանները: Գիւղին մէջ գործած են նաեւ զուտ տեղական միութիւններ: 1940ական թուականներուն, գիւղի կանայք կը կազմեն Տիկնանց Ուսումնասիրաց միութիւն մը, որ ունեցած է գրադարան և ընթերցարան: 1966ին, նախկին երիցատունը կը վերածուի ակումբ-գրադարանի: Գիւղին մէջ 1976-1978 թուականներուն, գործած է Վերելք միութիւնը, որուն շուրջ խմբուած են գիւղին մօտաւորապէս 25-30 պարման-պարմանուհիները: Վերելքը ինքնադաստիարակչական խմբակ էր. նպատակն էր ծանօթանալ հայ գրականութեան, մշակոյթին և Հայոց պատմութեան:
\n
Ներքի Գիւղ եւ Խայիթ
\n
Ներքի գիւղը (վարի գիւղ) կամ Էսկիւրանը (Էսկի Օրան՝ հին գիւղ) ունի երկու թաղեր. մին լերան ստորոտը, միւսը քանի մը տասնեակ մեթր վար՝ աղբիւրին կից: Խայիթը նկատուած է Ներքի Գիւղին մէկ թաղը: Աւանդութիւններով հարուստ պզտիկ գիւղ մըն է Ներքի Գիւղը, որ կը նկատուի շրջանին առաջին հայ գիւղը: Գիւղացիներու դէպի Քեսապ տեղաշարժէն ետք գիւղը Գրեթէ ամբողջապէս կը լքուի: Գիւղը անապահով եղած է գլխաւորաբար թրքական Օրտու գիւղին մօտիկ ըլլալուն պատճառով: 1909ի աղետին, գիւղացիք Խայիթցիներուն հետ կը պարպեն գիւղը ու կը բարձրանան Քեսապ: Խուժանը ամէնէն առաջ Ներքի Գիւղ մտնելով կը կողոպտէ ինչ որ կը գտնէ ու կրակի կու տայ տուները: 1915ին, Ներքի Գիւղի եւ Խայիթի բնակչութիւնն ալ կը տարագրուի: 1920ին գիւղ վերադարձած են միայն 50 անձ. գիւղի բնակչութեան շուրջ երկու երրորդը զոհուած է: Կարգ մը ընտանիքներ երբեք չեն վերադարձած: Վերապրողներու վերադարձէն ետք, կամաւորներն ու Ազգային միութիւնը գիշեր ու ցերեկ հսկողութեան տակ կը պահեն Ներքի Գիւղը: Վերապրողները ընդհանրապէս Ներքի Գիւղէն կը մտնէին շրջան ու շատերու տեղաւորումի գործը այդտեղ կ՛որոշուէր: Նաեւ Օրտուէն գալիք որեւէ վտանգի դէմ ինքնապաշտպանութիւնը ասկէ կը սկսէր: 1928ի բացուած Քեսապ-Օրտու առաջին ինքնաշարժի հողէ ճամբան կ՛անցնէր Ներքի Գիւղէն: 1939էն ետք, Թուրքիա տանող այս ճամբան կը լքուի ու կը փակուի: 1947ին հայրենիք կը ներգաղթէ 78 անձ: 1955ի մարդահամարին, Ներքի Գիւղ եւ Խայիթ կը հաշուէր 68 անձ: Գիւղի հիմնական բնակչութեան մաս կը կազմեն Աթիքեան, Քիլաղպեան, Բէնդէզեան, Մելքոնեան, Դանիէլեան, Նազարեան, Սողոմոնեան, Չոլաքեան, Շէխուկեան եւ Այնթապլեան գերդաստանները…. Աղբիւրի հրապարակին կից կը գտնուի գիւղի «Կղիցիկ» սրբատեղին: 1939ի սահմանագծումին հետեւանքով, Քեսապի համաժողովրդական ուխտագնացութեան վայրը՝ Պարլում, կը մնայ Թուրքիոյ սահմաններէն ներս, որմէ ետք կը որոշուի համաժողովրդական ուխտագնացութիւնը կազմակերպել Ս.Աստուածածնայ վերափոխման երկուշաբթին եւ ուխտագնացութեան վայր՝ Ներքի Գիւղի «Կղիցիկ»ը: Սիվտիկի-ի ուխտավայրը Սիւտիկի կամ Սիպտիկի սրբավայրին անունը կը բացատրուի իբրեւ սեւ տիկին կամ սուրբ տիկին: Սրբատեղին բլուրի մը վրայ գմբեթաւոր փոքրիկ կառոյց մըն էր ճիշտ Թուրքիոյ սահմանին վրայ: Վերջերս թուրքերը հիմնայատակ քանդեցին զայն: Յոյն ուղղափառները՝ օրթոտոքսները իբրեւ ուխտավայր կառուցեցին նոր մատուռ մը սահմանէն քիչ հեռու, որուն կից կառուցեցին վանք մը: Դպրոցը 1910ին կը բացուի Ազգային վարժարան, որ կը գործէ իբրեւ Քեսապի «Սահակեան» վարժարանի մասնաճիւղը: Ունեցած է նախակրթարանի առաջին երկու կարգերը: 1921-1924 նոյն տեղը կը գործէ Ազգային Միութեան Միացեալ Վարժարանը: 1930ական թուականներուն իբրեւ Հ.Բ.Ը.Մ-ի նպաստընկալ վարժարան որ կը գործէ քանի մը տարի:
\n
Գարատուրան ( Գալատուրան )
\n
Գարատաշի ձորաբերանէն վար, շուրջ 900 մ. բարձրութենէն մինչեւ ծով կը տարածուի Գարատուրանի հովիտը: Գարատուրան խորունկ ձորին մէջ, ցրուած աւելի քան մէկուկէս տասնեակ մեծ ու փոքր թաղերը կը կազմեն Գարատուրան գիւղը: Գարատուրանի թաղերը կը ճանչցուին բնիկ գերդաստաններուն անուններով ինչպէս՝ Սուլլէք, Զահթարլէք, Մանճիկլէք, Եարալլէք, Սաղտճլէք … Գարատուրանի հիմնական բնակիչները իրենց ընտանեկան կալուածներուն վրայ կայք հաստատած քեսապցիներ էին, որոնց հիմնական զբաղումները եղած են երկրագործութիւն եւ անասնապահութիւն: Գարատուրան եղած է շրջանին ամէնէն բազմամարդ գիւղը: Սակայն 1890-ական թուականներու սկսած արտագաղթէն եւ 1909ի աղէտէն ետք կատարուած մարդահամարներու թիւը կը տրուի 1286 անձ, իսկ 1915ին՝ 1290 անձ: 1918-1920 թուականներուն, տարագրութեան ճամբաներէն գիւղ կը վերադառնան գիւղի նախկին բնակչութեան միայն 45 առ հարիւրը: 1939ի սահմանագծումով, Թուրքիոյ կը կցուին գարատուրանցի կարգ մը ընտանիքներու գրեթէ բոլոր արտերը, պարտէզներն ու արօտավայրերը: Գարատուրանցիք, հայրենադարձութեան աւետիսը կ՛ընդունին մեծ խանդավառութեամբ: 1947ին հայրենիք կը ներգաղթէ 804 անձ: Գարատուրանցիք նկատուած են շրջանին ամէնէն աւանդապահ ժողովուրդը: Եկեղեցիներ Մինչեւ 19րդ դարու կէսերը, գիւղին մէջ գործած են նուազագոյնը 3 մատուռներ, որոնք կը լքուին թաղեցիներու տեղաշարժին պատճառով: -Ս. Աստուածածին եկեղեցի. կառուցուած է 1889-1890, սակայն 1942 Յունուար 23ի պատահած գետնասահքը հիմնայատակ կը կործանէ ու անյայտ կ՛ընէ զայն: 1960ին կը հիմնարկուի ներկայիս գտնուող Ս.Աստուածածին եկեղեցին: -Ս. Ստեփանոս եկեղեցի. կառուցուած է 1908ին Ծովու թաղին մէջ, վերջերս վերանորոգուեցաւ Ֆրանսահայ «Երկիր եւ Մշակոյթ» միութեան կողմէ: -Աւետարանական եկեղեցի. կառուցուած է 1908ին եւ վերանորոգուած՝ 1986ին: Դպրոցներ -Ս.Աստուածածին Եկեղեցւոյ Վարժարան (1890-1905). -Ազգային Մեսրոպեան Վարժարան (1905-1915 , 1924-1932). -Հ.Բ.Ը.Մ-ի Ազգային Մեսրոպեան Նպաստընկալ Վարժարան(1932-1962). -Հ.Բ.Ը.Միութեան Նպաստընկալ Վահան Պետրոսեան Վարժարան(1962-1964). -Ս.Ստեփանոս Եկեղեցւոյ Վարժարան. – Ազգ. Նուպարեան Վարժարան (1909-1915,1923-1934) . -Հ.Բ.Ը.Մ. Ազգ. Նուպարեան Նպաստընկալ Վարժարան (1934-1948). -Ազգ. Միութեան Միացեալ Վարժարան (1923-1924). -Հ.Բ.Ը.Մ.ի Նպաստընկալ Մանկապարտէզ (1934-1947). – Ազգ. Միացեալ Վարժարան (1934-1973). -Հայ Աւետ. Վարժարան (1873-1915). -Հայ Աւետ. Նահատակաց Վարժարան (1924-1981). -Լատինաց Վարժարան (1905-1915,1921-1946). -Հայ Կաթողիկէ Ժողովրդապետութեան Վարժարան (1946-1948). Գարատաշ (Սեւ Քար) Գարատուրանի ձորաբերանին՝ ծովէն 900 մ. բարձրութեան վրայ կը գտնուի Գարատաշ գիւղը: Ժամանակին անմարդաբնակ շրջան մը եղած է, ուր գտնուող ընդարձակ արտերը կը պատկանէին քեսապցի եւ քէօրքիւնացի ընտանիքներու, իսկ հարաւային մասը՝ Գալեմտէրեան գերդաստանին: Ժողովուրդի յիշողութեան մէջ գէթ մինչեւ 1942, այստեղ մշտական բնակավայրի մը մասին հետք չկայ: Սակայն մշտական բնակութեան վայր կը դառնայ Գարատուրանի մեծ գետնասահքէն ետք: Լնդեան, Գազազեան եւ Ղազարեան քանի մը ընտանիքներ իրենց տուները շինեցին այս հողերուն վրայ: Վերջին երկու տասնամեակներուն, Գարատուրանէն ու Քեսապէն ուրիշ ընտանիքներ եւս հոս նոր կայք հաստատեցին ու պարտէզներ մշակեցին: Այստեղ վերջին տարիներուն հալէպահայ ընտանիքներ ամառանոցային սեփական առանձնատուներ կառուցած են ու կը շարունակեն կառուցել:
\n
\n
\n
Քէօրքիւնէ
\n
Չագալճըգէն քիչ բարձր փոքրիկ հարթավայրի մը վրայ, կը գտնուի Քէօրքիւնէ գիւղը, որ բոլոր կողմերէն համեմատաբար ընդարձակ հորիզոն ունի: Շուրջ երկու քիլօմեթր անդին, Էքիզօլուքը կ՛երեւի: Գիւղին շուրջ՝ հոս ու հոն հանդիպող հնութեանց փշրանքները, կը հաստատեն թէ հին բնակավայր մը եղած է քէօրքիւնէն: Հոս գտնուած են հնագոյն ու միջին դարերու պատկանող մետաղադրամներ, կաւէ ամաններու բեկորներ, խճաքարով պատած յատակի մասեր, հին ձիթահանգ ու լողեր: Հողային աշխատանքներու ժամանակ, ըստ երեւոյթին հին կառոյցներ հիմնայատակ կործանած են: Գիւղին արեւմտեան կողմը, բլուրին վրայ նկատուած են ամրակառոյց պատերու հիմքեր, որոնք ամրոցի մը մնացորդները կրնան ըլլալ: Արձանագրութիւներ չկան. սովորական գետնաքարով պատեր են՝ կրաշախաղով ամրացուած: Այստեղ գտնուած հին մետաղադրամներու կարգին, տեսնուած են նաեւ Կիլիկեան հայկական դրամներ: Գիւղին հարաւ-արեւելեան բարձունքին վրայ, մինչեւ 19րդ դարուն սկիզբը, կանգուն եղած է Ս. Ստեփանոս մատուռը, որուն աւերակներուն շուրջ գիւղացիք տակաւին կը թաղեն իրենց ննջեցեալները: Տարագրութենէն առաջ, գիւղին բնակչութիւնը կազմուած էր Չէլէպեան, Խտրեան, Քէլեան(Գերեան), Աբէլեան եւ Գագուսեան գերդաստաններէն: Ասոնց մէջ Չէլէպեանները կը նկատուին գիւղին առաջին բնակիչները: Խտրեան գերդաստանէն կը սերին՝ նոյն տեղը ապրած Գերպապեան և Քէլեան(Գերեան) գերդաստանները: Աբէլեաններուն նախնին՝ Աբէլ, Քեսապէն գալով, քէօրքիւնէ կը հաստատուի, որմէ կը սերի Աբէլեան-Պետրեան գերդաստանը: 1909ի Ապրիլ 23ին, թուրք խուժանը կը մտնէ նաեւ Քէօրքիւնէ. կը կողոպտէ հարուստ տուները, կենդանիները կը քշէ ու գիւղը կրակի կու տայ : 1915ին տարագրութեան ճամբաներուն վրայ, կը զոհուի ու կը կորսուի Քէօրքիւնէի նախկին բնակչութեան աւելի քան մէկ երրորդը: 1947ին, հայրենիք կը ներգաղթեն 63 անձեր, գերազանցապէս Չելէպեան գերդաստանէն. գիւղ կը մնան 114 անձեր: Այս միջոցին գիւղը կը սկսի խառն բնակչութիւն մը ունենալ, որոնք ջերմ յարաբերութիւններ կը մշակեն հայ գիւղացիներուն հետ: Ամրան, Քէօրքիւնէի բնակիչներու թիւը կ’աւելնայ: Սուրիոյ տարբեր քաղաքներու և Լիբանանի մէջ ապրող շարք մը քէօրքիւնէցիներ, գիւղին մէջ տուն ու կալուած կը պահեն տակաւին: քանի մը հալէպահայ ընտանիքներ եւս այստեղ իրենց առանձնատուները ունին: Եկեղեցիներ Գիւղին մէջ կը գործէ մէկ եկեղեցի որ կը պատկանի Աւետարանական համայնքին: Դպրոցներ Ա- Հայ Աւետարանական Վարժարան (1898-1915,1930-1981) Դպրոցական առաջին շէնքը կառուցուած է 1903ին, եկեղեցւոյ կից: Դպրոցը եղած է նախակրթարան մանկապարտէզով: 1922ին՝ Տարագրութենէն վերադարձէն ետք, կը վերաբացուի նախկին շէնքը իբրեւ Ազգային Միութեան Միացեալ Վարժարան, որ կը շարունակէ նոր անունով գործել մինչեւ 1930, երբ կրկին կ՛անցնի հայ Աւետարանական եկեղեցւոյ հսկողութեան տակ: Բ- Միացեալ վարժարան (1934-1939). կը գործէ իբրեւ մասնաճիւղ Քեսապի միացեալ վարժարանին: Գիւղին մէջ կը հիմնուի Ս.Օ.Խ-ի մասնաճիւղը որ կը մատակարարէ դպրոցը:
\n
Սեւ Աղբիւր
\n
Սեւ Աղբիւրը (Գայաճըգ) սկզբնապէս եղած է քեսապցիներու կալուածը: Այստեղ, գիւղացիներ միայն հունձքի ու ցանքի եղանակներուն կայք կը հաստատեն, իսկ ձմրան կը վերադառնան Քեսապ: Կալուածներուն վրայ աշխատող վարձկանները մարապաները սեփական տուն ու կալուածներ ձեռք կը ձգեն ու հետզհետէ կը կազմեն Սեւ Աղբիւրի բնակչութեան հիմնական մասը: Նախորդ դարասկիզբին, արդէն կազմուած էին գիւղին գլխաւոր թաղերը: Այստեղ առաջին մնայուն բնակութիւն հաստատողը եղած է Պոյմուշագեան գերդաստանի նախնին: Նոյն գերդաստանէն կը սերին Փանոսեանները: Նաեւ հիմնական բնակչութեան մաս կազմած են Փասլիկեան, Ղարիպեան, Սգամպիլեան, Մելքոնեան, Գասպարեան, Բրդուտեան, Գալագէոսեան, Սելլումեան, Չաթալեան … ընտանիքները: Սեւ Աղբիւրի բնակիչները մշակած են ծխախոտ, պահած են շերամ, այծերու հօտեր, արջառ, տնկած են թթենի, թզենի, ձիթենի, որթատունկ … 1909ի կիլիկեան ջարդին արեւելքէն եկող այլազգներու խուժանը կ՛ասպատակէ Սեւ Աղբիւրը: Ալան ու թալանէ ետք կ՛այրէ տուները: 1915ին, գիւղացիք կը տարագրուին Տէր-զօրի եւ Դամասկոսի ուղղութեամբ, կը զոհուի բնակչութեան աւելի քան երեք չորորդը: 1911ի մարդահամարով, գիւղը ունեցած է 445 անձ, մինչ 1920ին ուներ 94 անձ: 1939ին, պետական նոր սահմանը կ՛անցնի թաղի մօտէն: Ոմանց կալուածները ամբողջութեամբ Թուրքիոյ սահմաններէն ներս կը մնան: Երբ հայրենադարձութիւն կը յայտարարուի, գիւղացիները ջախջախիչ մեծամասնութեամբ հայրենիք մեկնելու կը պատրաստուին: Հայրենադարձութենէն ետք կարգ մը կալուածներու վրայ կը հաստատուին Ալեւի վարձկաններ մարապաներ, սեփականութիւն ձեռք կը ձգեն ու կը դառնան գիւղի բնակչութեան մնայուն մէկ տարրը: Գիւղ մնացած հայ ընտանիքներուն հիմնական զբաղումը կը դառնայ խնձորի մշակութիւնը: 1990ին Հալէպի Ասորի Օրթոտոքս համայնքը հաստատեց վանք մը գիւղին մէջ: Դպրոցներ -Աւետարանական Վարժարան. որ 1856-ին հիմնուած եւ ընդհատաբար գործած է: 1905ին ընդարձակուած է բաժինով մը, որ ծառայած է իբրեւ դպրոց եւ ժողովարան: -Ազգային Վարժարան. կը հիմնուի 1910ին եւ մինչեւ տարագրութիւն անխափան գործած է: Կը վերաբացուի 1925ին. 1937ին կը դառնայ Հ.Բ.Ը.Մ-ի Նպաստընկալ Ազգային Վարժարան, որ փակուած է 1947ին՝ հայրենադարձութեան տարին:
\n
Վարի Պաղճաղազ
\n
Վարի պաղճաղազ գիւղը կը գտնուի Վերի Պաղճաղազի եւ Ֆագըհասանի միջեւ: Հայաբնակներուն նախնիները հաստատուած են այստեղ անցեալ դարու սկիզբը. մինչեւ դարավերջ, քանի մը ընտանիքներ բազմանալով, տասնեակ մը տուներով թաղեր կ’ունենան իրենց անուններով, ինչպէս Բդըլլէք, Չափըտլէք, Հանէշլէք, Էսքիճլէք, Չաթալլէք որ մեծագոյնն էր: Հայ բնակիչները թրքախօս էին, քիչեր միայն կը հասկնային ու կը խօսէին Քեսապի բարբառը: Անոնք իրենց թաղապետութեան մուխթարութեան տոմարներուն մէջ, արձանագրուած էին առանց “եան” մասնիկի, ինչպէս՝ Սարմազը, Արամալը, Քէլ Եաղուպ, Հանաշ և այլն: Վարի Պաղճաղազի հայոց քանի մը թաղերը, գիւղական առանձին համայնք մը չէին ներկայացներ ու կը նկատուէին Ֆագըհասանի թաղերը: Չաթալլէքի և Գապաչինարի հայերը պէտք կը զգան Լատին կրօնաւորներու հովանաւորութեան. ամէն առիթի անոնց միջնորդութիւնը և օգնութիւնը կը հայցէին: Լաթաքիոյ Ֆրանչիսկեան միաբանութեան Լատին հայրերը, կը համաձայնին հայոց թաղերուն մէջ վանք մը հաստատել ու իրենց պաշտպանութեան տակ առնել հայ բնակչութիւնը: Կը գնեն հսկայ տարածութիւն մը Գապաչինարի առջեւ: Այդ տարածութիւնը կը մկրտուի «Մանասթըր» (վանք) անունով: Կը կառուցուի շէնքերու համալիր մը (եկեղեցի, վանք, դպրոց): Նոյն թուին կը ձեւաւորուի Վարի Պաղճաղազի Լատին թաղապետութեան մուխթարութիւնը: Հայերը, իբր Լատին համայնք, հոգեւոր ու վարչական անկախութիւն ձեռք կը բերեն: 1909ի աղէտին, Քեսապի հարաւ-արեւելեան գիւղերու փախստական ու հալածական հայերը, կը հաւաքուին Լատինաց վանքը, ապա վարդապետներու առաջնորդութեամբ կ՛անցնին Պասիթ, ուրկէ նաւերով կը փոխադրուին Լաթաքիա: Թուրք խուժանը Պաղճաղազ չի հասնիր: Քանի մը օր ետք գիւղացիները կը վերադառնան իրենց տուները: 1915ի Օգոստոսին, Վարի Պաղճաղազի հայերն ալ կը տարագրուին: Տարագրուած գիւղացիներէն ոմանք կը մնան Ճըսըր Շուղուր, ոմանք կը քշուին Հալէպի ու Համայի կողմերը: Բնակչութեան երեք չորորդը կը զոհուի տարագրութեան ճամբաներուն վրայ: 1922ին, երբ Ֆրանսական իշխանութիւնները Քեսապ կը մտնեն, շրջակայ թուրքերը կամաց-կամաց կը վերադառնան իրենց գիւղերը ու հաշտ կերպով կ՛ապրին հայերուն հետ: 1938 Սեպտեմբեր 2 – 1939 Յունիս 23ի Հաթայի պետութեան միջոցին Քեսապ շրջանի ազգակիցներուն հետ, պաղճաղազցիներու յարաբերութիւնները գրեթէ անկարելի դարձաւ: Թրքական իշխանութիւններէն փախուստ տուած կարգ մը երիտասարդներ սահմանը անցնելով, երբեմն կ՛ապաստանէին Պաղճաղազի մէջ: 1947ի հայրենադարձութեան աւետիսը մեծ խանդավառութեամբ կ՛ընդունուի գիւղացիներուն կողմէ: Հայրենիք կը ներգաղթէ բնակչութեան մեծամասնութիւնը: 1960ական թուականներուն արտագաղթը գրեթէ ամբողջապէս կը պարպէ Վարի Պաղճաղազը: Դպրոցներ Լատին Ֆրանչիսքեան առաքելութիւնը այստեղ իր դպրոցը կը հիմնէ 1904ին որուն մէջ Հայերէն չի դասաւանդուիր: Բոլոր դասանիւթերը կը տրուին ֆրանսերէն և թրքերէն լեզուներով: 1930ական թուականներուն, ամբողջապէս նախակրթարանի կը վերածուի. նոյն շրջանին կը սկսի հայերենի ուսուցումը: 1946ին, Լատին համայնքը կը լուծուի: Դպրոցը կը գործէ “Հայ Կաթողիկէ Ժողովրդապետական Վարժարան” անունով: 1948ին դպրոցը կը փակուի: 1955ին, գիւղացիներու դիմումին վրայ, Քեսապի Հայ Կաթողիկէ Ժողովրդապետութիւնը հոս կը բանայ տարրական նախակրթարան մը՝ մանկապարտէզով, որ միայն մէկ տարի կը գործէ: 1957-1960 դպրոցը կը գործէ Քեսապի ազգային ուսումնասիրաց միացեալ վարժարանին իբրեւ մասնաճիւղ:
\n
Վերի Պաղճաղազ
\n
Էքիզօլուքէն Պասիթ գացող ճամբուն վրայ կ՛երեւի Վերի Պաղճաղազ գիւղակը, որ թառած է Սելտրան լերան հարաւային քարափին տակ: Ունի բարձր ու տիրական դիրք, ուրկէ կ՝երեւի Պասիթի ամբողջ շրջանը: Գիւղը կազմուած է 19րդ դարու կիսուն: Հիմնական բնակիչները կազմած են Սարմազեան գերդաստանի ընտանիքները: Միւս բնակիչները հոս հաստատուած են անցեալ դարասկիզբին. Գարաեան, Չափարեան, Հալուաճեան և Գարապետիրեան ընտանիքները: 1909ին, գիւղացիք թէեւ կը միանան միւս գիւղերու փախստականներուն, բայց թուրք խուժանը հոն չի հասնիր: Գիւղացիք քանի մը օր ետք կը վերադառնան իրենց տուները: 1911ին, գիւղը ունէր 22 տուն. 1915 Օգոստոսին, գիւղացիք կը տարագրուին Էքիզօլուքցիներուն հետ: 1920ին, վերապրողներուն թիւն է 14 ընտանիք: Տարագրութեան զոհուած է բնակչութեան աւելի քան երեք քառորդը: Հաթայի պետութեան շրջանին, Վերի Պաղճաղազը սահմանէն անդին գտնուող առաջին գիւղը ըլլալով, ամէն օր թուրք իշխանութիւններէն հետապնդուող փախստականներ կ՛ընդունէր: 1919-1922 թուականներուն Ազգային Միութեան պատասխանատու անձեր և նախկին կամաւորներ իրենց ընտանիքներով ապաստան գտան Վերի և Վարի Պաղճաղազ գիւղերուն մէջ: 1947ին, գիւղէն հայրենիք կը մեկնին 81 անձ: 1955ի հաշուումներով, գիւղը ունի 41 անձ: Այժմ գիւղին մէջ կը բնակին 9 ընտանիք, որոնց մէկ մասը ձմրան կը փոխադրուի Քեսապ և Լիբանան. Դպրոցներ Գիւղին մէջ գործած են հետեւեալ դպրոցները. Ա-Հայ Աւետարանական Վարժարան (1856-1967). նկատուած է Էքիզօլուքի դպրոցի մասնաճիւղը, որ գործած է իբրեւ նախակրթարան: Շրջանաւարտները կը յաճախէին Քեսապի բարձրագոյն վարժարանը: Տարագրութենէն վերադարձէն ետք, դպրոցը կը վերաբացուի իբրեւ Ազգային միութեան միացեալ վարժարան: Այդպէս ալ կը մնայ մինչեւ 1932, Երբ պաշտօնապէս կրկին կը դառնայ Էքիզօլուքի Աւետարանական Վարժարանը: Բ-Լատինաց վարժարան (1930-1947). վերջին տարիներուն կոչուած է Հայ Կաթողիկէ Ժողովրդապետական Վարժարան:
