ԻՆՉՈ՞Ւ ՀԱՅԵՐԷՆ ԽՕՍԻԼ

Հետաքրքրական զուգադիպութեամբ մը, վերջերս երբ համալսարանի գրադարանի լեզուաբանական բաժնի արխիւները կը փորփրէի, ուշադրութիւնս գրաւեց ամերիկացի լեզուաբան Joshua Fishman-ի յօդուածներէն մէկը, որ գլխաւորաբար կ՚անդրադառնար թէ ինչպէս ժողովուրդի մը լեզուի կորուստը  պատճառ կը դառնայ նաեւ անոր մշակոյթի կորուստին,  հետեւաբար նաեւ հաւաքականութեան մը արժէքներուն, ապրելաձեւին եւ կեանքի ջնջումին։

Այս ուղղութեամբ,  բոլորս ալ, խոստովանինք կամ ոչ, կը գիտակցինք հաւանաբար, որ մայրենիին կորուստը ժողովուրդի մը համար աղէտ մը կրնայ ըլլալ։  Ուստի յօդուածին հետաքրքրական բաժինը լեզուի կորուստին պատճառով սահմանուած «աղէտ»ին ահազանգումը չէր։  Յօդուածը ուշագրաւ էր, որովհետեւ յայտնի լեզուաբանը իր մասնագիտութեան մէջ ունեցած հմտութենէն ելլելով  կը խօսէր թէ ինչո՞ւ եւ ինչպէ՞ս, հակառակ ի գործ դրուած «պահպանում»ի բոլոր ջանքերուն, այսօր շատ մը լեզուներ, հետեւաբար նաեւ մշակոյթներ՝ կորուստի եզրին մատնուած են։ Այս ամփոփ յօդուածով, պիտի փորձեմ անդրադառնալ այս ուղղութեամբ լեզուաբանին կատարած կարգ մը հաստատումներուն, որոնք շահեկան կը գտնեմ եւ առնչակից մեր մտահոգութիւններուն։

Ա. Մշակոյթը՝ լեզուին մէջ

Joshua Fishman խօսելով լեզու-մշակոյթ յարաբերութեան մասին կը հաստատէ թէ ժողովուրդի մը մշակոյթին մեծ մասը լեզուին մէջ է եւ լեզուով է որ կ՚արտայայտուի։ Հաստատումը ինչքան ալ յանդուգն կամ ծայրայեղ համարուի, անշրջանցելի ճշմարտութիւն մը կ՚արտայայտէ, քանի որ ոչ ոք կրնայ հերքել այն իրողութիւնը, թէ ինչպէս լեզուն իր մէջ կը խտացնէ մշակոյթի մը առանցքը հանդիսացող՝ ժողովուրդի մը կենցաղին, հաւատալիքներուն եւ արժէքներուն երաշխիքը համարուող՝ առակները, ասացուածքները, հանելուկները, աղօթքները, երգերը, բարեւելու, գովաբանելու, գոհունակութիւն յայտնելու արտայայտութիւնները եւ վերջապէս գրականութիւնը։ 

Ի՞նչ կը մնայ լեզուէն եթէ պարպենք զայն այս բոլորէն։ Աղքատ բառակոյտ մը պիտի ըսէի, որ կեանքի դժբախտ օրէնքին համաձայն, աղքատութեան մատնուած որեւէ երեւոյթի նման, ժամանակի ընթացքին կը հիւծի, կը պարպուի կեանքէն եւ կը դատապարտուի մաշումի եւ հետեւաբար՝ մահուան։ Ուրեմն, լռութեան մատնել լեզու մը, կը նշանակէ լռութեան մատնել մշակոյթ մը։ 

Ուստի ի՞նչ ընել, որ լեզու մը եւ մշակոյթ մը  չդապարտուին լռութեան։  Fishman կը հաստատէ թէ մայրենին լռեցնելու հիմնական սխալը կը կայանայ երբ զայն փոխանցելու, բանեցնելու եւ նորոգելու միակ «պարտաւորութիւնը» դպրոցին կը վստահինք, ուր դժաբախտաբար, նաեւ մեր իրականութեան մէջ, շատ աւելի շեշտը կը դրուի լեզուի «գիտութեան», քան անոր «կենդանութեան» եւ մշակոյթին հետ օրգանական կապին վրայ։ Լեզուաբանը կը հաստատէ թէ դպրոցը համարելով լեզուի փոխանցման հիմնական վայրերէն մէկը, անհրաժեշտ է նաեւ որ մտածենք, թէ «այդ լեզուով  ի՞նչ կ՚ընենք նախ քան դպրոց յաճախելը, դպրոցէն ետք եւ դպրոցէն դուրս»։  Ուստի, սխալ համոզում մըն է, կամ գուցէ պատրանք մը պիտի ըսէի, երբ կը խորհինք թէ դպրոցական սահմանափակ տարիներուն եւ միջավայրին, ինչպէս նաեւ հաշուուած դասապահերուն ընթացքին է միմիայն, որ երեխաները մայրենին կրնան այնպէս մը իւրացնել, որ իրենք ալ իրենց կարգին կարենան զայն յաջորդ սերունդներուն փոխանցել։

Լեզուի մը զարգացման եւ գոյատեւման համար կենսականը ուրեմն, կեանքին մէջ, դպրոցական միջավայրէն ու դասապահէն դուրս ալ զայն բանեցնելու առաջնահերթութիւն տալն է։ Լեզուն սահմանուած չէ միմիայն դպրոցական դասանիւթ ըլլալու։ Նոյն սկսզբունքին մասին խօսելով եւ զայն տեղափոխելով Հայեցի դաստիարակութեան դաշտ, գանատահայ մտաւորոական- ուսուցիչ Վիգէն Թիւֆէնքճեան «Հորզիոն» շաբաթաթերթին մէջ լոյս ընծայած «Հայեցի դաստիարակութիւնը եւ մեր կառոյցներուն առաքելութիւնը» յօդուածին մէջ, խօսելով հայեցի դաստիարակութեան եւ ծնողքի դերին մասին կը գրէ. «Ուսումը զուտ գիտելիքներու ամբարում է, որ կը տրուի միայն կրթական հաստատութիւններու ճամբով, մինչդեռ դաստիարակութիւնը կրթութիւն է (upbringing), որ կու գայ նախ տունէն, ընտանիքէն եւ ամենօրեայ շրջապատէն, ապա միայն կրթական հաստատութենէն: Դաստիարակութիւնը ապրելակերպ է, ուսումը՝ գործիք այդ ապրելակերպով ինքզինք իրագործելու»: Սա կը նշանակէ խօսիլ հայերէն երեխային հետ նախ եւ առաջ որպէս ծնողք, մեծ ծնողք, ընտանիքի անդամ եւ բարեկամ։  Խօսիլ հայերէն, աշխարհին նոր բացուող երեխայի լեզուին մէջ ջնջելով մշակոյթի մը հեռաւորութիւնը, մշակոյթի մը անցեալը։ Այսինքն խօսիլ ներկան, ժամանակը, կենցաղայինը։ Մէկ խօսքով՝ լեզուին մէջ դնել կեանքը, առօրեան, խաղը, փորձառութիւնները, կեանքին նետուելու առաջին քայլերը։

Բ. Լեզուն բարոյական պարտադրանք չէ

Լեզուի շարունակականութեան եւ սերունդէ-սերունդ անոր փոխանցման համար մշակուած «պահպանում»ի քաղաքականութեանց մասին խօսելով, Fishman կ՚անդրադառնայ այդ քաղաքականութեանց զուգորդուող զգացական շանթաժներուն, որոնք յաճախ օգտակար դառնալու փոխարէն բացասական ազդեցութիւն կը ձգեն լեզուն իւրացնելու ձգտող սերունդներուն վրայ։ Լեզուաբանը իր փորձէն ելլելով կը հաստատէ, թէ լեզուի «պահպանում»ի մասին քարոզները յաճախ լեզուն կը «սառեցնեն»  ու թոյլ չեն տար որ ան ապրի, ինքզինք նորոգէ եւ ժամանակին մէջ իր տեղը գտնէ։ Երբ մանակավարժական սկզբունքները անտեսելով կը փորձենք երեխաներուն լեզու մը  սորվեցնել միմիայն յարգելու անցեալ մը, վերապրելու անցեալէն եկող յաղթանակ մը, կամ ցուցադրելու բեմի համար լեզու մը՝ լեզուն իր նահանջը կ՚ապրի։

Ուստի լեզուն փոխանցելու, սերունդներուն հետ յարաբերութեան մէջ դնելու կարեւորագոյն գրաւականը կը հանդիսանայ ոչ թէ լեզուին միջոցով անցեալի մը հետ հաղորդակցութեան մէջ մտնելու անհրաժեշտութիւնը, այլ ներկային, ժամանակին ու ժամանակակիցին հետ առնչուելու ու հետեւաբար լեզուին կենդանութիւն տալու հրամայականը։ Այսինքն՝ խօսիլ հայերէն, ոչ թէ որովհետեւ պէ՛տք է խօսիլ, այլ խօսիլ  «պարզապէս»։ «Պարզապէս»ը բանալին է,  նշանը՝ որ լեզուն բերնին մէջ ապրող, աշխարհը ընկալելու կոչուած ձգտումն է եւ ոչ թէ անցեալին հետ առնչակից դառնալու սահմանուած գիտելիք-միջոցը։

Այստեղ որպէս ընդգծում, կ՚ուզեմ  նշել թէ «պարզապէս»ը անշուշտ պարզապէս չի գար։  Եթէ մեր կեանքերը բնականոն հունի մէջ ըլլային, ապրէինք մեր երկրին մէջ ուր մեր լեզուն ըլլար բոլորին լեզուն, պարզ է որ հարցը տարբեր կ՚ըլլար։  Սակայն հոն չենք։  Ընդունինք նաեւ, որ նոյնիսկ մեզի մնացած «միակ» հայրենիքին մէջ ալ մեր լեզուն «իր տունը» չէ։  Պանդխտութիւնը նաեւ լեզուական պանդխտութիւն է։  Այս իրողութեան արդէն գիտակից ենք բոլորս։  Կորսուած Երկրէն միակ ինչքը որ մնաց մեզի այս լեզուն էր։  Եղեռնէն մազապուրծ սերունդներուն յստակ էր ասիկա եւ անապատը կտրած մարդոց ժառանգորդները դարձան հայախօս հսկայական ճիգի մը շնորհիւ, որ հիմնուած էր պարտադրուած իրողութեան մը հետեւանքներուն վրայ. պարիսպներ բարձրացնել ինքնիր շուրջ կարենալ ապրելու համար այնպէս, որ կարծես շատ բան փոխուած չըլլար։ 

Հետեւաբար,  կառչեցանք միակ ինչքին որ մնացած էր ու դարձանք զանգուածաբար հայախօս՝ մէկ սերունդէն միւսը, կամաւոր կերպով մէկդի դնելով ոչ միայն դարերու պարտադանքին ժառանգ դարձած երկրորդ լեզուն, որ շատերուն համար առաջին լեզու էր, այսինքն թրքերէնը, բայց նաեւ կորսնցնելով անոր հետ առնչուած ամէն բան։  Ասիկա իրողութիւն մըն է որ կը ծածկուի։  Հայախօսութիւնը իր մեծագոյն վերելքը ապրեցաւ քսաներորդ դարու առաջին կիսուն շնորհիւ պարտադրուած, բայց նաեւ  գիտակցուած շրջումի գործողութեան մը։  Շրջեցանք ամբողջովին հայերէնին՝ ազգային ինքնութեան արեւելումով։ 

Չորս սերունդներ անցած են այդ օրերէն։  Նոր սերունդները կամաց-կամաց դարձան ինքնաբաւ, դարձան նիւթապէս ապահով, բացուեցան աշխարհին, տարտղնուեցան, նոր ճամբաներ փնտռեցին ու հասան բարօրութեան որոշ աստիճաններու։  Այսինքն սկսան ապրիլ բնականոն կեանք մը։  Այս ամէնը բարի։  Մնաց սակայն շատերուն քով հին բարդոյթ մը, աշխարհի լեզուներուն բաւարար չտիրապետելու, աշխարհէն կրկին նուաճուելու, ընկճուելու ու զոհ դառնալու անդամալուծող բարդոյթը։  Տակաւին, ամէն սերունդի հետ աճեցաւ թիւը լեզու-կեդրոնէն հեռացողներուն։  Աշխարհին հետ շփումը դաժան էր։  Հայերէնը, որ չորս սերունդ առաջ նկատուած էր փրկութեան միակ լաստը, ժամանակի անցքով ու ջուրերուն խաղաղումով սկսաւ կարծես ընկալուիլ իբրեւ աղքատ մակոյկ,  անբաւարար՝ աշխարհին ջուրերը նաւարկելու համար։  Հաստատուն հող հասնողը փրկութեան լաստի պէտք չ՚ունենար։  Վկայ՝ հայերէնին հանդէպ մեծամասնութեան կեցուածքը. հայերէնը կը նկատուի երկրորդական, ոչ անհրաժեշտ պարտադրանք մը։  Իրենց զաւակները օտար վարժարան ղրկող ծնողները կը մեկնին իրենց ընկալումով իրենց զաւակներուն լաւագոյն շահերէն մղուած, այսինք ոչ թէ միայն տիրապետել տեղական լեզուին, այլ չզանազանուիլ անկէ, միաձուլուիլ անոր՝ կարենալ լիուլի օգտուելու համար անով եկող բարիքներէն։  Այդ տարբեր հարց թէ այս ընկալումը որքան կը համապատասխանէ իրականութեան։

Ցաւը այդ է, որ այդ ծնողները չեն գիտակցիր թէ բազմալեզուութիւնը ոչ թէ միայն չի խանգարեր լեզուներու տիրապետութեան, այլ ընդհակառակը, անիկա յաւելեալ կը զարգացնէ մարդուս մտային կարողութիւնները։  Երկրի լեզուին տիրապետելու այս բարդոյթը կուգայ ծնողներուն փորձառութիւններէն իրենց ապրած երկիրներուն կամ կեանքի պայմաններու հետեւանքներէն։  Գինը դժբախտաբար երեխաները կը վճարեն, կտրուելով իրենց մայրենի լեզուն հարազատ դարձնելու կարելիութենէն, զայն իր ամբողջութեամբ ապրելու ու ապրեցնելու բախտէն։   

Ահաւասիկ չորս սերունդ ետք լեզուական առաջին զանգուածային շրջումէն՝  կանգնած ենք երկրորդ շրջումի, չըսելու համար շիջումի, երեւոյթի մը առջեւ։  Հարիւր տարի առաջ հաստատուած հին-ամերիկահայ գաղութները առաջին սերունդէն կորսնցուցին լեզուն ու դարձան զգացումով միայն հայ։  Խարբերդէն ու Երկրի զանազան գաւառներէն հոն հաստատուած մեծ մասամբ բանուոր ու չքաւոր տղաքը չունէին կարողութիւնը լեզուական պահպանումի ու վերընձիւղումի։  Պարագան նոյնը չէր անշուշտ յիսուն տարի առաջ դէպի այս ափերը սկած միջին-արեւելան գաղութներու գաղթին։  Մեր հայախօսութիւնը այդ երկիրներուն յատուկ երեւոյթ էր, այդ ժամանակին մէջ ծագում առած ու ծաղկած ազգային ինքնութեան մը, զարթօնքի մը պտուղը։  Անիկա կամաւոր հայացումի հետեւանք էր։ 

Պէտք է գիտակցիլ քանի մը կարեւոր կէտերու եթէ կ՚ուզենք հայախօսութիւնը շարունակել հաւաքաբար։

Հայերէնը, մեր մայրենին, միշտ ալ գոյակցած է մեծամասնական լեզուներու կողքին, երկլեզուութեան ու բազմալեզուութեան միջավայրերու մէջ։  Երբեմն ալ կորսուած է։    Լեզուն կորսնցնողները իրենք ալ ընդհանրապէս կորսուած են՝ լեզուին համար։  Ուրեմն յարաբերութիւնը երկուստէք է։

Երկլեզուութիւնը խանգարող երեւոյթ չէ, այլ ընդհակառակը։  Կար ժամանակ, յիսուն տարի առաջ, երբ ամերիկացի որոշ լեզուաբաններ մէկ լեզուն միւսը կը խանգարէի գաղափարաբանութիւն մը կը ջատագովէին։  Այդ մէկը ամբողջովին սխալ ապացուցուած է եւ ներկայիս ճիշդ հակառակն տեսութիւնն է, որ կը հրամցնեն։ 

Ուստի, նկատի ունենալով այս բոլորը մեզի կը մնայ գիտակցիլ, որ մեր բարդոյթները, մանաւանդ ինչ կը վերաբերի լեզուին, չփոխանցենք յաջորդ սերունդներուն։  Երեխաները բնականաբար հետաքրքրիր են ու լեզուն կը սորվին բնազդաբար։  Եթէ գիտնանք զիրենք ճիշդ ձեւով հրահրել, իրե՛նք է որ լեզուն կը դարձնեն իրենցը։ 

Ուրեմն, պէտք է խորհինք թէ ինչպէ՞ս կրնանք հայթայթել լեզուին միջավայրը։  Դպրոցը՞։ Դպրոցը միայն մասամբ կու տայ ասիկա։  Պզտիկները պէտք է կարենան ամէն տարիքի իրենց հետաքրքրութիւնները յառաջ տանիլ նաեւ մայրենիով։  Այլապէս՝ մայրենին ակամայ կը դառնայ աղքատ ազգականը մեծամասնական լեզուի կողքին։

Հետեւաբար, մեզի կը մնայ յարգել երեխաները իրենց կազմաւորման բոլոր փուլերուն մէջ, այս պարագային մանաւանդ լեզուն իւրացնելու իրենց ճիգին մէջ։  Այնքան ատեն որ լեզուն կը համարենք անփոխանցնելի, կամ փոխանցումը կը նկատենք ոչ անհրաժեշտ, նոյնիսկ ոչ բաղձալի, արդէն որոշած ենք անոր ապագան։  Երեխաները  շատ լաւ կը զգան մեր կեցուածքը ամէն բանի նկատմամբ, ներառեալ մեր կեցուածքը մեր իսկ մայրենիին նկատմամբ։  Ուրե՞մն։

Եթէ լեզուն չփոխանցուի, յանցաւորը ոչ լեզուն է, ոչ ալ երեխաները։   Պարզապէս։

Սոնիա Քիլէճեան-Աճէմեան