ՎԱՀԷ ՕՇԱԿԱՆ՝ «ԻՄ ՍԻՐԵԼԻ ՍՓԻՒՌՔՍ»

Գառնիկ Աւ. Քհն. Գ.

«Հոս հէքիաթին օրէնք(ներ)ը պէտք եղաւ փոխել՝
չիյնալու համար հրաշքի հմայքին բռնութեան տակ։
Ի վերջոյ, երեխայ չենք,
հէքիաթին օրէնքները մենք գրեր ենք»,
Վ. Օշական։

Ա․- Նախաբան

Սկիզբը՝ Պօղոս Սնապեանէ վկայութիւն մը․ «Վահէ Օշական առաւել քան ոեւէ ուրիշ մը՝ ճանչցաւ աշխարհասփիւռ հայութիւնը եւ աշխարհասփիւռ հայութեան հետ՝ աշխարհի քաղաքակրթութիւնները, տարբեր մշակոյթները, հայութեան հետ այս կամ այն կապերով կապուած աշխարհի տարբեր ժողովուրդներու զաւակները, որոնք բաւական տեղ գրաւած են իր էջերուն մէջ՝ տիպարային, միջավայրային, լեզուական թէ մտայնութեանց միջամտութեամբ․ առաւել եւս տեսանելի դարձնելով Սփիւռքի գրականութեան սփիւռքային երանգները»։

Վստահաբար այս վկայութիւնը նպաստաւոր է Վ․ Օշականի «աշխարհասփիւռ հայութիւն»ը եւ «աշխարհի քաղաքակրթութիւններ»ը հասկցած ըլլալուն, բայց չի նշանակեր, թէ Վ․ Օշականեան Սփիւռքի տեսութիւնը միաձոյլ դրոյթ մըն է։ Ինք գտնուեցաւ «տեւաբար ինքն իրմէ դուրս» ըլլալու, եւ նոյն ատեն՝ Հայաստանի ձգողութեան, «քաշողական հսկայ ուժ»ի մը ենթարկուողի փորձառութեան մէջ։ Իր տեսութիւնը՝ հակասութիւններու թնճուկ մըն է։ Պատճառնե՞րը։ Ըստ իրեն՝ սփիւռքեան հակընթաց փորձառութիւնը, ինչպէս ակնարկեցի։ Ըստ իս՝ 1) Էապէս բանաստեղծ մը ըլլալը, այսինքն՝ մարդկային կացութեան անմիջականօրէն եւ խորապէս հաղորդակից ըլլալը․ 2) Գոյութենապաշտութիւնը, որուն աշակերտեցաւ․ եւ 3) Հայութեամբ տոգորուն մտաւորականի իր յանձնառութիւնը։

Կարելի է ըսել, թէ Սփիւռքի մասին, եւ անոր առնչաբար՝ Հայաստանի ընկալման Վ․ Օշականեան փորձառութիւնը երկու հանգրուան ունեցած է․ նախա-Արցախեան եւ Արցախեան։ Առաջինէն երկրորդ հանգրուան անցումը կը թուէր անսպասելի ըլլալ․ աւելի մեկին խօսելով՝ «ապսիւրտ»էն հմայուած, միաժամանակ՝ յաճախ գայթակղեցուցիչ կեցուածքներով հանգրուանէն՝ դէպի ստուերաբնակեալ անհեթեթի, եւ Թումանեանական «Լուսաւորչի Կանթեղ»էն արբեցող հանգրուանը։ Երկրորդի տարրեր կային նախապէս, բայց «ապսիւրտ» հմայիլին ազդեցութիւնը շատ զգալի էր։ Հայաստան այցելութենէն յետոյ՝ առիթով մըն ալ ըսած է, թէ Հայաստանի մէջ ինք աւանդութեան մարդն է, իսկ Սփիւռքի մէջ՝ անհեթեթին։

Առաջին հանգրուանին մէջ՝ երկրորդ հանգրուանի տարրերու գլխաւորներէն մէկը կը կարդանք իր բանախօսութեան մէջ, որ լոյս տեսած է «Երիտասարդ Հայ» պարբերականին մէջ, «Որոնում Սփիւռքեան Դիմագծի Մը» (1971)։ Ըսած է․ «Սփիւռքը ինքնանպատակ չէ։ Սա յստակ պէտք է ըլլայ․ Սփիւռքը Սփիւռքի համար՝ գաղափար չէ։ Միակ նպատակը որ ամէն հայ կ’ընդունի՝ ամբողջական հայութեան ու Հայաստանի իրագործումն է»։ Այս «ամբողջական հայութեան ու Հայաստանի իրագործում»ը՝ Վ․ Օշականի մօտ նախ լռելեայն, իսկ Արցախեան շարժման հետ՝ վերատեսեալ հայրենիքի գաղափարն է, հայրենիքի գաղափարը՝ հայրութեան գաղափարն է, հայրութեան գաղափարը՝ աւանդութեան գաղափարն է, աւանդութեան գաղափարը՝ «ազգային սրբութիւններ»ուն գաղափարն է, որոնց խորհրդանշանը՝ Հայ եկեղեցին է։

Արդ, ինչպէս ըսի, հանգրուանէ հանգրուան անցումը կը թուէր անսպասելի, բայց պատահած է։ Պատահած է՝ որովհետեւ ի զօրութեան կը բանէր։ Անցումը կը յիշեցնէ մեր պատմագրութենէն դրուագ մը։ Այն դրուագը կը գտնուի Փաւստոս Բիւզանդի «Պատմութիւն Հայոց»ին մէջ, ատոր Չորրորդ Դպրութեան 52-րդ-54-րդ Գլուխներուն։ Դրուագին մանրամասնութիւնները էական չեն, բայց որպէսզի պատկերը յստակ երեւի՝ անոնցմէ որոշ տարրեր ալ պիտի տամ։
Պատմագիրը դրուագած է, թէ Սասանեան Շապուհ թագաւորը դադրեցուցած էր հայոց Արշակունի թագաւորին դէմ պատերազմը եւ նենգութեամբ իր մօտ կանչած հայոց թագաւորը, որ այն ատեն Արշակ Գ.-ն էր, որպէսզի սէր եւ մեծ բարեկամութիւն հաստատեն։ Բայց հայոց թագաւորը որ հասկցած էր Շապուհի նենգութիւնը, եւ չէր ուզեր հրաժարիլ պարսիկներու թագաւորին դէմ մարտնչելէ; Բայց, կ’ըսէ պատմագիրը, հայոց ամբողջ զօրքը համաձայն չէր անոր։ Ուստի ան կամայ եւ ակամայ հրովարտակ մը գրեց Շապուհի, եւ հպատակի մը հոգեբանութեամբ անոր դիմեց վասն սիրոյ եւ մեծ բարեկամութեան, եւ անոր հետ հաշտութեան ընծաներ ուղարկեց։ Շապուհ պատասխանեց, որ եթէ իրարու հետ հաշտ ենք, ապա եկուր տեսակցինք, եւ քեզի հայր ըլլամ, դուն ալ ինծի՝ որդի։ Իսկ եթէ չգաս՝ ուրեմն պատերազմ է, որ կ’ուզես։ Հակառակ Շապուհի մտադրութեան վրայ կասկածելուն, «հայոց աշխարհ»ի մարդոց ճնշումին տակ՝ իր Վասակ Մամիկոնեան սպարապետին հետ ելաւ գնաց անոր մօտ։ Շապուհ խիստ նախատեց Արշակը, եւ Անյուշ բերդին մէջ բանտարկեց։ Յետոյ կանչեց գուշակները, եւ անոնց խորհուրդը հարցուց՝ թէ ինչպէ՞ս վարուի Արշակի հետ։ Անոնք խելք տուին ըսելով՝ թէ մարդիկ ղրկէ, որ Հայաստանի սահմաններէն երկու բեռ հող եւ աման մը ջուր բերեն։ Հողը տեսակցութեան սրահի կէսին վրայ շաղ տան, եւ ջուրն ալ անոր վրայ ցանեն։ Որմէ ետք, ինք Արշակի ձեռքէն բռնած նախ կը տանի զայն պարսկական գետին, եւ հոն կը հարցուփորձէ։ Ապա՝ հոն ուր հայկական հող դրուած է, եւ կը հարցուփորձէ։ Այն ժամանակ է, որ պիտի հասկնայ, թէ երբ արձակէ Արշակը, ու ան Հայաստան վերադառնայ՝ իրենց միջեւ հաշտութեան ուխտը պիտի պահէ՞ թէ ոչ։

Շապուհ կը կատարէ գուշակներուն ըսածը։ Եւ Արշակը իր քով բերել տալով, անոր ձեռքը բռնելով կը սկսի ճեմել։ Արշակ երբ պարսկական հողին վրայ էր՝ Շապուհի դէմ երեսնամեայ պատերազմին համար իր մեղաւորութիւնը կը յայտարարէր, եւ մահապարտութեան արժանի կը տեսնէր ինքզինք։ Իսկ երբ հայկական հողով եւ ջուրով գետնի վրայ էր՝ իր խօսքը ըմբոստութիւն էր, եւ պատերազմը շարունակելու մտադրութիւն։ Այսպէս առաւօտէ մինչեւ երեկոյ կը փորձէր Շապուհ։ Եւ երեկոյեան, ընթրիքի ժամուն, Արշակի տախտը կը դնէին հայկական հողով ու ջուրով ծածկուած գետնին վրայ; Հայոց ըմբոստ թագաւորը կը բարձրաձայնէր, թէ իր արդար տեղը՝ Շապուհի տախտն էր, որովհետեւ իրենց տոհմին իրաւունքն էր։ (Արշակ կը յիշեցնէր, թէ Սասանեանները յափշտակած էին Արշակունիներու պարսկական կողմին գահը)։ Եւ թէ՝ Հայաստան վերադարձին՝ պիտի շարունակէր վրէժխնդիր ըլլալ։
Շապուհ զայն ձերբակալել կու տար, եւ Անյուշ բերդ նետել՝ մինչեւ մեռնիլը…

Ասիկա թող չխռովեցնէ։ Հայաստան եւ Արցախ իր այցելութիւնը՝ «հողի միստիք»ով պիտի համակէր զինք։ «Հողի միստիք»ը՝ իր մէջ ստեղծուած, գրեթէ թաքուն հայ ոգեկանութիւն մըն էր, ուր մերթ ընդ մերթ անցած էր։ Այն ոգեկանութիւնը Շահնշահին պէս էր, որ վերջ ի վերջոյ ձերբակալեց իր հայեացքը, եւ բանտարկեց զայն՝ մինչեւ մեռնիլը․․․։ Սակայն ի տարբերութիւն հայոց թագաւորին փորձառութեան՝ Օշականեան փորձառութիւնը հզօր խորհրդաւորին գրեթէ սրտագին յանձնուիլ մը եղաւ․ յանձնուիլ մը՝ խորհրդազգածներուն նման։ «Գաթալիսթ»ը՝ Արցախեան շարժումը, ինչպէս ըսի։

(Շարունակելի 1)