Չմարող անցեալը. Բոլորին երջանկավայրը միմիայն պաշտելի Հայաստանն է

Հրապարակագիր, հանրային գործիչ, խմբագիր, ՀՅԴ անդամ Գէորգ Տօնապետեանի «Հ․Յ․Դաշնակցութիւնը Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ» արխիւային ժողովածուից, որ ամփոփում է ՀՅԴ Արխիւի Ամերիկայի կառոյցի գործունէութեանը վերաբերող վավերաթղթեր, ծանօթանում ենք Դաշնակցութեան պատմութեան շատ ու շատ կարևոր էջերի, որոնցում նաև՝ յիշատակումների ՀՅԴ Գանատայի պատմութիւնից։ Գանատայում ՀՅԴ պատմութիւնը սկսւում է 1902 թուականից, որին առանձին և առաւել մանրամասնութեամբ կ՚անդրադառնանք յաջորդիւ։ ՀՅԴ Գանատայի 1900ականների արձանագրութիւններում յաճախ յիշատակւում է ՀՅԴ գործիչների այցելութիւնների կարևորութիւնը տեղի հայութեան կազմակերպումը, ՀՅԴ աշխատանքները,  ընկերական յարաբերութիւնները սերտացնելը, բարոյական աւելի պինդ կապ ստեղծելը, կառոյցի հիմքերը ամրացնելը առաւել յաջողելու համար։

Գ․ Տօնապետեանի ժողովածուի առաջին հատորում կարդում ենք Ամերիկայի արևմտեան շրջանի եւ Գանատայի կոմիտէների գործիչային առաքելութեան նպատակով կրկնակի դիմումներին անսալով ՀՅԴ Ամերիկայի Կեդրոնական Կոմիտէն փետրուարի 7-ի 1907 թուակիր շրջաբերական նամակը, որով Արևմուտքի և Գանատայի կոմիտէներին փոխանցում է․ «ուրախութեամբ կուգանք յայտնելու, որ ընկեր Աղքատեան, իբր անդամ Կ․ Կօմիտէի, զգալով այցելութեան մը անհրաժեշտ պէտքը սիրով ընդունեց իր ընկերներու առաջարկը եւ Փետրուար 7-ին հինգշաբթի իրիկուն մեկնեցաւ Պոսթընէն։ Ընկեր Աղքատեան, սկսելով Պֆոլէն, կարգով պիտի այցելէ Արեւմուտքի եւ Քանատայի բոլոր կոմիտէները»։ Նույն շրջաբերական նամակով տեղեկացնում են նաև, որ «ընկեր Աղքատեան մանրամասնօրէն պիտի քննէ կօմիտէական բոլոր հաշիւները եւ պիտի կատարէ 1906ի հանգանակութիւնները»։  Շրջաբերական նամակը աւարտւում է․ «Բոլոր ընկերներուն նոր ուժ եւ յեղափոխական անպարտելի կամք մաղթելով, կը մնանք, ընկերական բարեւներով, ՀՅԴ Ամեր․ Կեդր․ Կօմիտէ»։

Ապա եւ կարդում ենք այս այցելութեան առիթով 1907 թուականին, մարտի 2-ին եւ 23-ին «Հայրենիք»ում հրատարակուող թղթակցութիւնները․

«ՀԱՅՐԵՆԻՔ» Մարտ 2, 1907թ․

ՀԱՄԻԼԹԸՆ, ՔԱՆԱՏԱ․ – Փետրվար 17-ին տեղիս Հ․Յ․Դ Կօմիտէն, հրապարակային ժողով մը սարքեց մեթոտիստներու ժողովասրահին մէջ։ Ատենապետը, ընկեր Կ․ Առաքելեան շեշտեց յեղափոխութեան անհրաժեշտութիւնը բացատրելով ժողովրդի կրած հարստահարութիւնները։

«Ախ Վասպուրական» եւ «Մեր հայրենիք» երգերէն ետք բեմ բարձրացաւ պատանի Արամ Կարապետեան։ Ոգեւորիչ էր անոր արտասանութիւնը, որուն իմաստն է «ես ազատ երկրի մէջ ծնելով, բնաւ բարեբաղդ չեմ համարիր ինքնզինքս․ մեր բոլորին երջանկավայրը միմիայն պաշտելի Հայաստանն է եւ եթէ ծնունդս օտար երկիր եղած է, իմ արիւնս հայ քաջերու արեան հետ խառնուելով Հայաստանի լեռներն ու դաշտերը պիտի ներկէ։ Ուրեմն մեր միակ յոյսը յեղափոխութիւնը թող ըլլայ ու ձեռք ձեռքի տալով կռուինք բռնակալ թուրքին դէմ փրկելու համար թշուառ հայրենիքը։ Եթե չծնանք ազատ, գէթ մեռնինք ազատ», գոչելով հանդիսականներուն բուռն ծափահարութեանը տակ վար իջաւ։

«Իսլամական գոռ վաշտեր» երգը կատարուեցաւ երգեցիկ խումբի մը կողմէ։ Ապա բեմ բարձրացաւ արեւելքէն մեզի այցելութեան եկած ընկեր Յ․ Ամատունի, որ բացատրեց հայ ժողովրդի թմրած եւ քնած ժամանակի վիճակը ու ներկային բարեփոխումը այդ վիճակին, որ ունէր առաջ։ Շեշտեց հայ յեղափոխութեան ինչ քայլերով առաջ երթալը դէպի ազատութեան ճանապարհը եւ հրաւիրեց ամէն հայ կատարել իր վրայ ծանրացած պարտականութիւնը։ Հանգանակութիւնը բացուեցաւ եւ գումարը հասաւ 350 տօլարի։ Այս առթիւ ունեցանք նաեւ երեք նոր ընկերներ։

«ՀԱՅՐԵՆԻՔ», Մարտ 23, 1907թ․

ՊՐԷՆԹՖՐՏ, ՔԱՆԱՏԱ․– Մարտի 3-ին տեղիս Հ․Յ․Դ կօմիտէն հրապարակային ժողով մը ունեցաւ «Վիքթորիա» ժողովասրահին մէջ։ Ատենապետ ընկ․ Ա․ Մ-․ի առաջնորդութեամբ «Մեր հայրենիք» երգով ժողովը բացուեցաւ եւ բեմ հրաւիրուեցաւ Տիկ․ Կիւրճեան որ ճառախօսեց մեր անցեալին ու ներկային վրայ։ Արտասանութիւններ ըրին փոքրիկն Մ․ Կիւրճեանը եւ Ա․ Առաքելեանը։ Յետոյ բեմ հրաւիրւեցաւ Տիկ․ Վ․ Յակոբեան, որ երգեց «Կովկասի քաջեր» երգը։

Առաջին ատենախոսը ընկեր Ե․ Մուրատեան շեշտեց Հայաստանի թշուառ դրութեան վրայ․ անկէ յետոյ բեմ բարձրացաւ Տիկ․ Հռագել Գալաճեան որ խօսեցաւ տգիտութեան եւ թշուառութեան վրայ։ Վերջին ատենախօսն էր ընկեր Յ․ Ամատունի, որ Հայաստանի անցեալն ու ներկան պատկերացնելով մեր առջեւ, պատմական փաստերով ապացուցեց, որ մեր փրկութեան յոյսը ըլլայ զէնքը եւ ուժը։ «Կռուեցէք տղերք»ով փակուեցաւ ժողովը։ Հասարակութիւնը գոհ սրտով մեկնեցաւ։ Այս առթիւ երկու նոր ընկեր ալ ունեցանք։

Պ․ Գէորգեան

Պետականազուրկ ազգի այս կառոյցին էր բաժին ընկել ազգային ազատագրութեան խնդիրը։ Այն ձևաւորեց իր գաղափարա-քաղաքական ուղենիշերը, հաստատեց իր արժէքները, գծեց իր ճանապարհը՝ հայրենիքից մինչև հեռաւոր Գանատա, ուր հայը պիտի գոչէր «եթէ ծնունդս օտար երկիր եղած է, իմ արիւնս հայ քաջերու արեան հետ խառնուելով Հայաստանի լեռներն ու դաշտերը պիտի ներկէ» , այս կառոյցը դարձաւ ոչ միայն պետականազուրկ հայութեան ինքնուրոյն ազգային-քաղաքական իտէալի ստեղծողը, այլ՝ շուրթերին․ «Եթէ չծնանք ազատ, գէթ մեռնինք ազատ» և ուրեմն «մեր միակ յոյսը յեղափոխութիւնը թող ըլլայ ու ձեռք ձեռքի տալով կռուինք բռնակալ թուրքին դէմ փրկելու համար թշուառ հայրենիքը» ու արդ «մեր փրկութեան յոյսը զէնքը եւ ուժը» եղաւ հայութեան հանդէպ անարդարութիւնների դէմ սուր դիմակայութիւն ձևաւորող ու հայութեան պահանջատիրութեան պայքարի ուժը, դարձաւ «ազատ, անկախ Հայաստան» գաղափար-նպատակի մարմնաւորողն ու իր վերջնանպատակի՝ հայոց պետականութեան կերտողը։

ԱՐՄԻՆԷ ՄՈՒՔՈՅԵԱՆ ԹԱՇՃԵԱՆ