Խանասորի Հերոս Քահանան. Խանասորի արշաւանքի ռազմիկ քահանան՝ դաշնակցական Տէր Գրիգորը

Խանասորի Հերոս Քահանան

Յովհաննէս Զատիկեան
Պատմաբան

1894-96 թուականներուն Համիտեան ջարդերէն ետք ստեղծուեցաւ ազատագրական պայքարի վայրէջքի վտանգ, եւ կարեւորութիւն կը տրուէր ժողովուրդի ոգին բարձրացնող հերոսական քայլերուն, որոնցմով պայմանաւորուած էր նաեւ Խանասորի արշաւանքը:
Մեծ հայդուկը՝ Նիկոլ Դումանը, ճիշդ այս մտահոգութիւնները նկատի ունէր, երբ կը պնդէր համարձակ գործողութեան անհրաժեշտութիւնը: Արշաւանքէն առաջ այս մասին ըսած է. «Տղերք ջան, մենք կ“ընկնենք ազատութեան սրբազան կռուում եւ պէտք է, որ մենք մեր արիւնով բաց անենք լեռների ու ձորերի միջով մի կարմիր ճանապարհ մեզանից յետոյ եկողների համար: Այո՛, մեր արիւնով կարմիր ճանապարհ… Մենք պէտք է կոխ տանք փշերն ու տատասկները եւ մեր կարմիր արիւնով ցողենք ապագայում, մեզանից յետոյ եկողների ճանապարհը ու մեր ոսկորները պահապան կանգնեցնենք, որպէսզի մեզանից յետոյ եկողները երբ սրբազան ու անհաւասար կռուում ջարդեն իրենց զէնքերը, օգտուեն մեր ոսկորներից, զէնքի փոխարէն մեր մարմնի ոսկորներով կռուեն դարերով մեր արիւնը ծծող գազանների դէմ: Դեհ, առաջ, տղերք ջան, դէպի արիւնի ու զուլումի երկիրը, որտեղից հառաչանքի ու տանջանքի ձայներ են գալիս դէպի մեզ… Յառաջ, տղերք ջան, սուրբ է մեր գործը եւ ազատութեան սրբազան դրօշակն է մեր ձեռքին փողփողում…»:
Նպատակը պարզ էր՝ անձնազոհութեամբ հարթել ապագայ ազատագրական պայքարի ճանապարհը, արթնցնել արեւմտահայութիւնը, նախապատրաստել անոր համընդհանուր պայքարի, որ սկիզբը դրած էր «Դէպի Երկիր» շարժումը:
Նիկոլ Դումանի մտքի հաստատումն է Բիձայի՝ ֆիտայի քահանայ Տէր Գրիգորի խօսքը. «Մինչեւ հիմա մեզ հայդուկ, աւազակ էին կոչում, իսկ ես անուանում եմ ձեզ հայ բանակի անդրանիկը: Ձեր կատարած ուխտը, ձեր տուած երդումը եւ բոլոր միւս բաներն առաջին անգամ է, որ պատահում է մեր ժողովրդի պատմութեան մէջ: Թէ ինչ ենք ուզում մենք, ուրիշ առիթներով բացատրուած է եղել ձեզ… Ձեր ուշադրութիւնը հրաւիրում եմ այն բանի վրայ, որ այսօր առաջին անգամն է, որ բացւում է ձեր աչքի առջեւ Դաշնակցական խաչը:
Նայեցէք արեւմուտք, դուք տեսնում էք այնտեղ աւերակ սրբութիւններ եւ եկեղեցիներ, դուք տեսնում էք բռնի իսլամացած ձեր եղբայրներին: Նրանք էլ տեսնում են ձեզ ու լսում զէնքի շաչիւնը: Քանդուած քաղաքներն էլ, ամօթալից կերպով պղծուած կոյսերն էլ, ամայացած հայրենիքն էլ նայում են ձեզ, ողջունում են ձեզ լի յոյսերով, եւ նոր եռանդով ապագայի համար: Դուք կանգնած էք այնտեղ, ուր ձեր նահատակների ոսկորներն են թաղուած՝ անցեալ ժամանակուայ հերոսների այսօրուայ ընկած ձեր եղբայրները եւ ապագայ սերունդներն սպասում են ձեզանից, որ դուք նրանց յոյսը պսակէք: Անմեղ, անօգ գառը զարհուրելի վիշապի ճանկերից փրկելը քրիստոնեայ, հզօր Եւրոպայի սրբազան պարտականութիւնն էր: Նա յայտարարեց եւ խոստացաւ մեզ փրկել, բայց երեսի վրայ ձգեց մեզ եւ Վիշապին բաց թողեց մեզ վրայ, որ մեզ ոտնակոխ անի: Հայրենիքի տխուր կացութիւնը եւ մի սուրբ պարտականութիւն կանչել է ձեզ եւ թշնամու դուռը բերել: Դուք քիչ էք հզօր ուժի դէմ, հոգ չէ: Ձեր սակաւութիւնը թշնամուն սարսափելի կը լինի, որովհետեւ դուք սուրբ գաղափարով էք զինուած»:

Ո՞վ է Տէր Գրիգորը

Խանասորի հերոսը եւ ֆիտայի քահանայ Տէր Գրիգորը, նոյն ինքն է՝ «Բիձան», ռուսական ժանդարմերիայի կնքած՝ «տեռորիստ քահանայ», ինչպէս նաեւ՝ «դալի քեշիշ» անուանուած Խանասորի արշաւանքի տասնապետը:
Գրիգոր Տէր-Աւագեան ծնած է 1840 թուականին Վայոց Ձորի (Դարալագեազ) Էրդափին, այժմ՝ Եղեգիս գիւղին քահանայ Տէր Աւագի ընտանիքին մէջ: Տէր Աւագի հայրը՝ Տէր Աբրահամը, գաղթած էր Սալմաստէն ու բնակութիւն հաստատած նշուած գիւղին մէջ: Ընտանիքին տոհմական զբաղմունքը եղած է մեղուաբուծութիւնը: Հաստատուելով Եղեգիս՝ Տէր Աբրահամը, որ ժամանակի կրթուած անձնաւորութիւններէն էր, շուտով կը զգայ գիւղին մէջ դպրոց բանալու անհրաժեշտութիւնը: Անոր ջանքերով Վայոց Ձորին մէջ կը բացուին շարք մը դպրոցներ, ժողովուրդին կը ներկայացուի հայոց պատմութիւնը, մատաղ սերունդին գրաճանաչութիւն կը պատգամուի: Տէր Աբրահամի որդիները կրթութիւն կը ստանան Լազարեան, Ներսիսեան, Գէորգեան ճեմարաններուն, Մոսկուայի, Փեթերսպուրկի այլ հաստատութիւններուն մէջ եւ, վերադառնալով հայրենիք՝ կը ծառայեն հարազատ ժողովուրդին: Դարալագեազի մէջ կը տիրէր այն համոզումը, թէ Տէր-Աւագեաններուն ի վերուստ վերապահուած էր կրթուած ըլլալն ու գաւառին մէջ գիտելիքներու տարածումը: Այս մասին կը վկայէ Տէր-Աբրահամեան Աւագի տապանաքարի արձանագրութիւնը, որ միաժամանակ հայրենակիցներուն յարգանքի արտայայտութիւնն է՝ «Աստ հանգչի առաքինի եւ հանճարեղ Աւագ Քահանայ Տէր-Աբրահամեանը…»:
Անցնելով պապի եւ հօր հետքերով՝ Գրիգոր Տէր-Աւագեան շուտով կը դառնայ հոգեւորական եւ 1876 թուականին Եղեգիս գիւղին մէջ կը հիմնէ դպրոց: Բայց այլ ճակատագիր կը սպասուէր հայրենաշունչ քահանային: Ան շուտով կը յայտնուի հայ ազատագրական պայքարի յորձանոտին մէջ, կը մտնէ ՀՅԴ շարքերը եւ իր կեանքը կը նուիրէ հարազատ ժողովուրդի ազատութեան:

Տէր Գրիգորը մտերիմ յարաբերութիւններու մէջ եղած է Խրիմեան Հայրիկի, Սեւքարեցի Սաքոյի, Նիկոլ Դումանի, Վարդանի, Անդրանիկի, Դրոյի, Խենթի՝ Սամսոն Տէր-Պօղոսեանի, ազատագրական շարժման այլ նուիրեալներու, գրողներ Պ. Պռօշեանի, Ռաֆֆիի, Շիրվանզադէի, Յովհ. Թումանեանի, Աւ. Իսահակեանի եւ այլոց հետ: Պռօշեան իր «Յունօն» վէպին մէջ, Ալ. Շիրվանզադէն իր յուշերուն մէջ յիշատակութիւններ թողած են «Է» գիւղի քահանային մասին: Տէր Գրիգորը ունեցած է տասներկու զաւակ՝ վեց տղայ, վեց աղջիկ: Տղոցմէ աւագը՝ Աւագը, նշանաւոր բժիշկ էր, Համազասպ Համբարձումեանի ուսանողական տարիներու մտերիմ ընկերը: Խուսափելով հետապնդումներէ՝ ան կը հաստատուի Նիժնի Նովգորոդ քաղաքին մէջ, ուր համընդհանուր սիրոյ կ“արժանանայ, եւ զայն կ“անուանեն «Աստծոյ ուղարկած բժիշկ»: Տէր Գրիգորի որդիներէն չորսը զոհ գացին 1937-1938 թուականներուն հաշուեյարդարին, որպէս դաշնակցականի զաւակներ:
Ֆիտայի քահանան, որ հազուադէպօրէն տունը կը գտնուէր, լսելով որդիներուն պահանջները, զայրացած կ“ըսէ. «Գնացէք, աշխատէք ու պահէք ձեզ: Երջանիկ եղէք, որ գլուխներիդ տանիք կայ, իսկ այնտեղ, Երկրում, անօթեւան ու անապաստան հայութիւնն է դեգերում»:
Տէր Գրիգորի պահուածքը եւ եկեղեցւոյ չծառայելու, զէնք կրելու հանգամանքը նկատի ունենալով, նաեւ Էջմիածինը վտանգի չենթարկելու համար, որովհետեւ ցարական ժանտարմերիան կը հետապնդէր զինեալ քահանան, կաթողիկոսը կը հրամայէ Տէր Գրիգորին վանք մուտքը արգիլել, որուն գլխուն համար սահմանուած էր 2000 ռուբլի: Այս արգելքը կը վերացնէ Խրիմեան Հայրիկը՝ կաթողիկոս օծուելուն առաջին իսկ օրը, հրամայելով իւրաքանչիւր անգամ համապատասխան ընդունելութիւն ցոյց տալ հերոս քահանային: Ի դէպ Մկրտիչ Խրիմեան իր ինքնագիրով Տէր Գրիգորին նուիրած է լուսանկարը, ձեռնափայտը, խաչը, դարձած՝ քահանային որդիներէն մէկուն՝ Մկրտիչին կնքահայրը, որմէ ետք երեխան կը կրէ Մկրտիչ Խրիմեան անունը:
Առաջին աշխարհամարտի տարիներուն Տէր Գրիգոր անդամագրուած է կամաւորական շարժման, եղած է Դրոյի ջոկատին մէջ, որովհետեւ 1915 թուականի Մայիս 5-ին Դրոյի ջոկատին Խեչոյի հրամանատարութեամբ գործող հեծեալներն էին, որ առաջինը մտան Վան եւ Վասպուրականի հայութիւնը փրկեցին կոտորածէ:
Այնուհետեւ հերոս քահանան կը մասնակցի Զանգեզուրեան հերոսամարտին: Տէր Հայրը կ“անցնի գիւղէ գիւղ, մարդիկը ոտքի կը հանէ, կը զինէ: Պայքարը կը դժուարանար, որովհետեւ Ատրպէյճանի խորհրդայնացումէն ետք (1920 թ. Ապրիլ) Հայաստանի ընդյատակեայ հեղկոմը քայքայիչ գործունէութիւն կը ծաւալէր: Հերոս քահանան չէր կրնար չնկատել այդ ազգադաւութիւնը, բայց զէնքը չէր բարձրացներ հայի վրայ, սակայն 1920 թուականի աշնան Տէր Գրիգորի ջոկատը Զանգեզուրէն կը քշէ հեղկոմը: Դարանակալ պոլշեւիկները սակայն կը յաջողին գերել յաղթանակով վերադարձող 17 հերոսները: Գերի առնուածներուն մէջ էր նաեւ հերոս քահանան: Զանոնք բոլորը կը տանին Շուշիի ուղղութեամբ եւ լիսագորի քարայրներէն մէկուն մէջ կը գնդակահարեն: Տէր Գրիգոր կը վիրաւորուի, բայց սպանուած կը ձեւացնէ: Պոլշեւիկները աւարտելով իրենց խրախճանքը, քարերով կը փակեն քարայրին մուտքը եւ կը հեռանան: Ուշքի եկած Տէր Գրիգորը մեծ դժուարութեամբ դուրս կու գայ քարայրէն եւ կը հասնի Գորիս, կը բուժուի ու կը վերադառնայ հայրենի հող:
Զանգեզուրի հերոսամարտը յաղթանակով կ“աւարտի: 1921 թուականի Յունիս 3-ին Ալ. Միասնիկեանի ստորագրութեամբ կը յայտարարուի Հայաստանի կառավարութեան յայտարարութիւնը, որով Զանգեզուրը կը յայտարարուէր հանրապետութեան անբաժանելի մաս:
Կարծելով որ իրավիճակը փոխուած է, Տէր Գրիգոր դուրս կու գայ թաքստոցէն, կը ներկայանայ ՉԵԿԱ, ուր կը ձերբակալեն ու կը գնդակահարեն զինք:
Աստղիկ անունով դստեր ջանքերով քահանային դին հողին կը յանձնուի Երեւանի մէջ: Թոռնուհիին՝ Յասմիկի վկայութեամբ, Տէր Գրիգորի գերեզմանը մինչեւ 1957 թուական եղած է Սեւքարեցի Սաքոյի գերեզմանին կողքին, Կոմիտասի անուան զբօսայգիի պանթէոնին մէջ: Դժբախտաբար, հետագային, պանթէոնի վերակառուցումէն ետք, այլ գերեզմաններու հետ, հերոս քահանային գերեզմանը եւս կը տեղահանուի եւ մոռացութեան կը մատնուի:

***

Շիրվանզադէն Տէր Գրիգորի մասին

«Կանգ ենք առնում լեռների մէջ, մի տափարակի վրայ: Իջնում ենք ձիերից՝ մի փոքր հանգստանալու:
Դէմուդէմի կիրճերից դուրս են գալիս երեք ձիաւորներ: Անկասկած կազակներ են, որ գալիս են դիադինից:
Սխալուած ենք:
Ձիաւորները սրընթաց մօտենում են մեզ եւ ուժգին թափով քաշելով սանձերը՝ բեւեռւում են մեր առջեւ:
– Ողջոյն Ձեզ,- լսում եմ մի առնական ձայն, որ սառած օդի մէջ հնչում է ինչպէս մետաղ:
Երեքից մէկը պատանի է, միւսը՝ երիտասարդ, երրորդը՝ ծերունի, ալեխառն մօրուքով, կապոյտ ակնոցներով, գլխին բաշլըղ, ուսին՝ մաուզեր: նրա՝ արեւից ու լեռնային բուք ու բորանից կիզուած դէմքը ծածկուած էր խորը ակոսներով: Թւում է, որ մարդը ձուլուած է բրոնզից՝ իր ձիու հետ միասին:
Դարալագեազի քահանայ Տէր Գրիգորն էր: Նրա ուղեկիցներից մէկը կամաւոր էր, իսկ միւս պատանին՝ նրա որդին, որը նոյնպէս կամաւոր էր: Պատանին հիւանդացել էր: Հայրը տանում էր նրան Իգդիր՝ բժիշկներին ցոյց տալու եւ վշտացած էր, որ ստիպուած էր կռուի դաշտը թողնել, թէեւ ժամանակաւոր:
Հաղորդելով մեզ մի քանի հետաքրքրական տեղեկութիւններ Դ.-ի խմբի մասին, ծերունին մտրակեց ձիուն եւ չքացաւ ձիւնի փոշու մէջ» (Քահանայի հիւանդ որդին Կավկազն էր, որ չէ փրկուած եւ հիւնադութենէն մահացած է: Իսկ Դ.-ի խումբը՝ Դրոյի կամաւորական ջոկատն էր – Յ.Զ.):

*******
Ֆիտայի քահանան այցելում է Մալիշկա գիւղում բնակուող աղջկան: Ցարական ոստիկանութիւնը տեղեկանալով այդ մասին, շրջապատում է տունը եւ որոնուող քահանային առաջարկում յանձնուել: Տէր Գրիգորը զինուորական թոռանը յանձնարարում է զրոյցով զբաղեցնել ոստիկաններին, իսկ ինքը պատուհանից դուրս գալով բարձրանում է մօտակայ բլուրն ու գոռում. «Եկէք, ես այստեղ եմ, եկէք եւ կալանաւորէք»:
Մինչ ոստիկանները միջոցներ են ձեռնարկում, քահանան անհետանում է:

*******
Տէր Գրիգորին ձերբակալելու նպատակով Նախիջեւան է գալիս մի բարձրաստիճան ոստիկան: Մտերիմները տեղեկանալով այդ մասին, որոշում են քահանային հեռացնել քաղաքից:
Լսելով իւրայիններին, Տէր Գրիգորն այլ վճիռ է կայացնում: Այն պահին, երբ ոստիականապետը պէտք է ուղեւորուէր այն գիւղը, որտեղ գտնւում էր քահանան, առաջարկում է իր ծառայութիւնը: Գիւղում չյայտնաբերլով քահանային, ոստիկանախումբը վերադառնում է Նախիջեւան: Հասնելով քաղաք, Տէր Գրիգորը յայտնելով իր ով լինելը, ուղեւորութեան համար շնորհակալութիւն է յայտնում եւ նստելով իրեն սպասող ձիուն, հեռանում:

*******
Խանասորի արշաւանքը ցնծութեամբ ընդունուեց հայութեան կողմից: Նրա մասնակիցների մասին խօսում էին ակնածանքով, փառաբանում էին, կազմակերպում հանդիպումներ: Հանդիպումներից մէկի ժամանակ, երբ Սեւքարեցի Սաքոյին հարցնում են, թէ ո՞ւմ կ“առանձնացնէք հերոսներից, նա ձեռքը պարզում է Տէր Գրիգորի կողմը եւ ասում. «Այ, նրան, նա է ամենաքաջը»:

*******
Մի առիթով, երբ հերոս քահանային հարցնում են՝ ի՞նչ է հերոսութիւնը, պատասխանում է. «Հերոսը նա է, ով առաջինն է արշաւելիս, վերջինը՝ նահանջելիս»:

(Ալ. Շիրվանզադէ, Երկեր, հտ. 5, Երեւան, 1988, էջ 490):

«Էջմիածին» կրօնական հայագիտական ամսագիր

Դեկտեմբեր 2003

Արեւմտահայերէնի վերածուած