Ի խնդիր համահայկականութեան սփիւռքեան բնորդին. Երրորդ սերունդի ձգած ժառանգը գնահատելու պահը

Խ. Տէր Ղուկասեան

Յարութ Քիւրքճեանին, որ Սփիւռքի մասին
մտածեց եւ մտածել սորվեցուց

Հայաստան-Սփիւռք պաշտօնական հանդիպումներու ձեւաչափը 2024-ին ամբողջացուց իր ստեղծման եւ գործնականացման քառորդ դարը: Այս տարեդարձը, սակայն, ուշադրութեան չարժանացաւ որպէս յիշատակման եւ խորհրդածութեան յատուկ առիթ: Կրնայ ըլլալ որ այլապէս իր կարեւորութիւնը ունեցող այս միջոցառման քսանհինգամեակի չյիշատակումը պարզապէս ուշադրութենէ վրիպած մանրամասնութիւն մը համարուի: Սեպտեմբերին Երեւանի մէջ տեղի ունեցած Համաշխարհային Հայկական Երկրորդ Վեհաժողովը կազմակերպած Սփիւռքի յանձնակատարի գրասենեակը շատ հաւանաբար այնքան ալ շահագրգռուած չըլլար «նախկիններ»ու օրօք եւ նախաձեռնութեամբ ծնունդ առած պաշտօնական այս ձեւաչափի արդէն կտրած ճանապարհի արձանագրութեամբ: Աւելի՛ն, միջոցառման անուանափոխումը ինքնին ձեւաչափի չեղարկման եւ ուրիշի մը սկիզբ տալու քաղաքական որոշումի ազդանշան տուած է թերեւս առաջին անգամ, երբ միջոցառումը բանաձեւուեցաւ որպէս «վեհաժողով» եւ ոչ թէ «խորհրդաժողով», իսկ «Հայաստան-Սփիւռք»ը փոխարինուեցաւ «համաշխարհային հայկական»ով:

Բայց Հայաստան-Սփիւռք պաշտօնական հադիպման քառորդ դարու հաշուեկշռի անտեսսումը կրնայ նաեւ հետեւանք ըլլալ անոր ոչ-այնքան յիշատակելի ձեռքբերումներուն: Այսինքն՝ հակառակ քսանհինգ տարիներու իր անցեալին, Հայաստան-Սփիւռք պաշտօնական հանդիպումը սպասուածէն շատ աւելի քիչ իրագործած է՝ հայութեան երկու հատուածներու համագործակցութիւնը փոխ-սնուցման ռազմավարական մակարդակի հասցնելու իմաստով: Եւ եթէ Հայաստանի քաղաքական հատուածին համար նման նպատակ հազիւ թէ գոյութիւն ունեցած է, Սփիւռքը իր կարգին այլեւս պէտք է անդրադառնայ, որ միայն հռետորական մակարդակով առկայ այդ ռազմավարական համագործակցութիւնը եղած է ինքնախաբէութիւն, որ Սփիւռքին թոյլ չէ տուած կառուցել իր գոյավիճակէն մեկնած քաղաքական հաւաքական երեւակայութիւն մը իր ուրոյն օրակարգով: Այսինքն՝ անցնող քսանհինգ տարիներուն Սփիւռքը ինքնիր մասին պատկերացում մը ունեցաւ Հայաստան-Սփիւռք պաշտօնական հանդիպման ձեւաչափի հայելիին ընդմէջէն եւ չունեցաւ ուրոյն պատկերացում ինչպէս Ցեղասպանութեան եւ խորհրդայնացումին յաջորդած եօթը տասնամեակներուն: Իսկ իր ընելիքին, իր օրակարգին մասին մտածեց առաջնահերթաբար հայրենիքի կարիքներուն պայմանաւորումով, յաճախ Երեւանէն եկած թելադրանքներու հետեւումով, բայց նաեւ՝ հայրենիքի կարիքներուն հասնելով՝ անոր զարգացման մէջ դերակատար ըլլալու ինքնահամոզումով:

Սփիւռքեան գոյավիճակի քաղաքական հաւաքական երեւակայութիւնը թերեւս դժուար… երեւակայելի ըլլար անկախութեան նախորդած սփիւռքեան իրականութեան մէջ, ուր կը յամենար հայրենիք վերադառնալու փրկարարական միթոսը: Բայց անցնող քառորդ դարու Հայաստան-Սփիւռք հանդիպումները արդէն շատոնց պէտք է արթնցուցած ըլլային քննական-քննադատական մտածողութիւն մը, որ այդ միթոսին բովանդակազրկման փաստը համոզիչ դարձնէր, եւ ուղի հարթէր Սփիւռքեան գոյավիճակի վերաբանաձեւման թէ՛ տեսական, եւ թէ՛ ալ գործնական իմաստով: Այդ մէկը ո՛չ անկիւնադարձային պատահարէ մը ծնունդ պիտի առնէր, ոչ ալ կ’ենթադրէր զերոյէն սկսիլ ամէն ինչ: Սփիւռքեան գոյավիճակը կայացած էր գրական-գեղարուեստական, հասարակագիտական եւ մտածողական մակարդակներով 1965-1985/87 ճակատագրական քսանամեակին, երբ Ցեղասպանութեան յաջորդած Երրորդ Սերունդը դերակատար եղաւ ամբողջ հոգեվիճակի մը փոփոխութեան:

Պատմական այդ քսանամեակի ոլորտին մէջ կը տեղադրուի նաեւ Սփիւռքի քաղաքականացումը եւ Հայ Դատի պայքարի ամենավճռական հանգրուանը, որուն գլխաւոր նուաճումը եղաւ «մոռցուած» Ցեղասպանութեան հարցը միջազգային օրակարգ բերել: Եւ մինչ Սփիւռքեան գոյավիճակի գրական-գեղարուեստական, հասարակագիտական եւ մտածողական ոլորտներու մէջ առաջընթացը ամբողջ ժառանգ մը ստեղծած էր Սփիւռքեան քաղաքական նախագիծի մը բանաձեւման համար, այս վերջինը, կամայ թէ ակամայ, 1988-ի Արցախեան եւ Հայաստանեան իրադարձութիւններու լոյսին տակ պայմանաւորուեցաւ հայրենիքի հետ ռազմավարական գործընկերութեան հասնելու ինքնահամոզումով: Այս վերջինը, այդ բախտորոշ թուականին բայց մանաւանդ Հայաստանի անկախութեան յաջորդած տասնամեակի խարխափումներէն, խզումներէն եւ յուսախաբութիւններէն յետոյ, իր պաշտօնական ձեւաչափը գտաւ Հայաստան-Սփիւռք հանդիպումներով, որոնց ընթացք տուաւ 1999-ի Հոկտեմբերին կազմակերպուած առաջին Հայաստան-Սփիւռք Խորհրդաժողովը:

Ոչ ոք, անշուշտ, կրնայ հարցականի տակ դնել 1988 անկիւնադարձային տարուան ընթացքին Սփիւռքի քաղաքական թէ հասարակական կազմակերպութիւններուն հայրենիք վերադառնալու որոշումին անկեղծութիւնը որպէս պահու հրամայականի համոզում: Արցախեան շարժումն ու երկրաշարժը չէին կրնար անտարբեր ձգել Սփիւռքը, ի մասնաւորի երբ միացման եւ օժանդակութեան յստակ դիմում-պատգամներ կը յղուէին հայրենիքէն: Ոչ ալ, այդ օրուան ակնոցով դիտուած, հայրենիք վերադառնալու որոշումին ծնունդ տուած սպասումները կրնային վերագրուիլ չափազանցուած միամտութեան մը: Կը մնայ, որ Արցախի ազատագրութեան եւ Հայաստանի անկախութեան գործընթացին մէջ ներգրաւուած իրարու մրցակից քաղաքական հատուածները, իրենց ղեկավարութեանց մակարդակով, սփիւռքեան ներգրաւումը կ’ընկալէին քաղաքական մրցակցութեան տեսանկիւնէն՝ կա՛մ որպէս սպառնալիք իշխանութեան, կա՛մ ալ որպէս իշխանութեան հասնելու գործօն: Սփիւռքին համար այս մէկը կրնար դժուար ընկալելի, կամ մինչեւ իսկ ընդվզեցուցիչ ըլլալ այն ժամանակ, բայց պատճառ չկայ, որ այսօր այդ մէկը տակաւին չհասկցուի, կամ մերժուի անոր շատ աւելի կառուցային բնոյթը՝ Սփիւռք-հայրենիք տարբերումի իմաստով: Սփիւռք-Հայաստան ռազմավարական համագործակցութեան հայեցակարգի չիրականացման պատճառը անցնող քսանհինգ տարիներուն օրուան իշխանութիւններու որոշումներու կամ վերաբերումի պատճառով չէ միայն:

Այս մէկը չի՛ նշանակեր, որ Հայաստան-Սփիւռք յարաբերութիւններու տարբեր հանգրուաններուն օրուան իշխանութիւններու վերաբերումը պէտք չէ իրարմէ տարբերել կամ չարձանագրել յառաջխաղացներն ու բացթողումները: Փաստօրէն, անարդար պիտի ըլլայ Սփիւռքեան կառոյցները նախ անտեսած եւ ապա անոնց կազմաքանդումին ուղղութեամբ ակնբախ աշխատանք տանող Սփիւռքի յանձնակատարի վերաբերմունքը նախագահ Քոչարեանի օրով Արտաքին Գործոց նախարար սփիւռքահայ Վարդան Օսկանեանի թէ նախագահ Սերժ Սարգսեանի ժամանակ Սփիւռքի նախարար Հրանուշ Յակոբեանի վերաբերումին հետ նոյնացնել: Աւելի՛ն, Քոչարեանն ու իր ժամանակ ՀՀ վարչապետ Վազգէն Սարգսեանը Հայաստան-Սփիւռք առաջին խորհրդաժողովին հրապարակային յանձնառութիւն վերցուցին Սփիւռքի հետ համագործակցութեան ծիրը ընդլայնելու՝ Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման հարցէն մինչեւ քաղաքացիութեան օրէնքի ընդունում եւ ներդրումներու երաշխաւորում: Իսկ Հրանուշ Յակոբեանը չվարանեցաւ գոնէ քննարկումի կարգով սեղանի վրայ դնելու պետական համակարգին մէջ սփիւռքեան ներկայացուցչութեան ստեղծման հարցը, եւ իրը ընելու Հայաստան հաստատուած սուրիահայերու ընկերա-տնտեսական համարկումը դիւրացնելու յանձնառութիւնը, հակառակ անոր որ Գործադիր Իշխանութեան, եւ թերեւս Հանրապետական Կուսակցութեան տարբեր հատուածներուն համար, այդ հարցերը կա՛մ անընդունելի էին, կա՛մ կը խանգարէին որոշ շահեր:

Հոս քննարկումի չի դրուիր օրինակի կարգով բերուած վերոյիշեալ հարցերու հանգուցալուծումը: Անոնցմէ իւրաքանչիւրը, օրինակի համար՝ քաղաքացիութիւնը, առանձին թեմայ կրնայ ըլլալ սփիւռքեան օրակարգի մը վրայ, եթէ օր մը նման օրակարգ կեանքի կոչուի եւ մտածումի եւ հրապարակային քննարկման ամէն ձեւի թապուները քանդուին: Բայց ե՛ւ վերաբերումի պատշաճութեան, ե՛ւ խորքային մեծ տարբերութիւն կայ մէկ կողմէ անցնող քսանհինգ տարիներու Հայաստան-Սփիւռք հանդիպման բեմէն հնչած պաշտօնական բոլոր խօսքերուն, ե՛ւ միւս կողմէ 18 Սեպտեմբեր 2024-ին Համաշխարհային Հայկական Երկրորդ Վեհաժողովին վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի տուած «հայրենասիրութեան» դասընթացքին, Ցեղասպանութեան ոգեկոչման սեւացման եւ Սփիւռքին ուղղուած անարգական խօսքերուն միջեւ: Վարչապետը Սփիւռքի մէջ ամբողջ սերունդներ դաստիարակած հայրենասիրութիւնը որակեց «կայսերական մոտել», ըսաւ որ Ցեղասպանութեան յիշատակումը «արտօնուած» է Խորհրդային Միութեան կողմէ որպէս գործիք Թուրքիոյ եւ ՆԱԹՕ-ի դէմ, իսկ Հայաստանին մարդասիրական օժանդակութիւն հասցնող սփիւռքահայութիւնը ամբաստանեց Հայաստանը որպէս «կարեկցանքի առարկայ» դիտելու, «գործածուած հագուստներ, ինքնաշարժներ, կիսամաշ անիւներ, կիսամաշ կօշիկ, եւ ժամկէտի մէկ շաբաթեայ աւարտով դեղեր» ուղարկելու մէջ: Փաշինեանի անարգանքը Սփիւռքի հասցէին արդէն ջուր քամեց Լեւոն Տէր Պետրոսեանի «նարինջ ուտողներ» անարգանքին վրայ, եւ իր ձեւով, բովանդակութեամբ եւ բաց թէ թաքուն նպատակով Սփիւռքը ստորացնելու ամէն չափէ անդին անցաւ:

Բայց, դարձեալ, հոս հարցը Հայաստանի պետութեան ի դէմս օրուան իշխանութիւններու վերաբերումին չի՛ վերաբերիր: Անոնց բաղդատական վերլուծումը կրնայ միտք մը տալ, թէ ե՛րբ եւ ինչո՛ւ համար Սփիւռքը արժանացած է առաւել կամ նուազ ուշադրութեան, կամ ի՛նչ նպատակով եղած է առաւել կամ նուազ թիրախ ամբաստանութիւններու եւ անարգանքի: Բայց թոյլ պիտի չտայ ընկալել Սփիւռք-Հայաստան խորքային Տարբերումը՝ համակարգային, շահագրգռութեան եւ մշակութային ու լեզուամտածողական իմաստով: Տարբերումը խզում չի՛ նշանակեր, ոչ ալ կը մերժէ համագործակցութիւնը իր բարձրագոյն մակարդակով: Դէմ չէ ոչ փոխ-սնուցման իտէալին, ոչ իսկ ինչ որ «միասնականութեան» կամ «միացում»ի նպատակին կամ նման առողջ ութոփիայի մը: Բայց այս բոլորին հռետորաբանութիւնը եւ անոնց մարտավարական գործածումը, աւելի կամայ քան ակամայ շահարկում/մանիպուլացիան, հայրենի քաղաքական հատուածներուն կողմէ, Սփիւռքը կը կաշկանդէ, կամ ինքնակաշկանդումի կը մղէ՝ իր գոյավիճակի գիտակցութեան մեկնակէտէն իր անկախութեան անհրաժեշտութիւնը հասկնալու եւ քաղաքական ուրոյն օրակարգ մը ունենալու: Այնպէս ինչպէս կը թելադրէ Երրորդ Սերունդի ձգած ժառանգը, որ դեռեւս չէ ուսումնասիրուած իր ամբողջութեան մէջ: Ոչ ալ ստեղծուած է սփիւռքեան գոյավիճակի համապատասխան քաղաքական հաւաքական երեւակայութիւնն ու անոր նախագիծը: Սփիւռքի անկախութեան անհրաժեշտութիւնը հասկնալու համար, թերեւս նախ անդրադառնանք, թէ ի՛նչ եղած է Սփիւռքի վերաբերումը Հայաստան-Սփիւռք հանդիպման ձեւաչափին անցնող քսանհինգ տարիներուն, ե՛րբ եւ ինչպէ՛ս լսուած են քննադական ձայներ եւ ի՛նչ հետեւանք ունեցած են:

Գաղտնիք չէ, որ Հայաստան-Սփիւռք հանդիպման ձեւաչափը ներկայ իշխանութիւններուն օրօք քաղաքական որոշումով բացառած է սփիւռքեան կառոյցներու ներկայացուցչական մասնակցութիւնը պետական համակարգին մէջ եւ գրաւը դրած է անհատներու վրայ: Սփիւռքեան համայնքները, Սփիւռքը ընդհանրապէս, որպէս անհատներու գումար ընկալելու հակումը քաղաքական-գաղափարախօսական մօտեցում մըն է, որ, միաժամանակ, իշխանութիւններուն թոյլ կու տայ ընտրելու այն անհատները, որոնց կրնայ վստահիլ տուեալ համայնքի մէջ իր բաժանման քաղաքականութեան յառաջապահի դերը: Նման անհատներ միշտ ալ պիտի գտնուին: Յաճախ, անոնք համայնքային կազմակերպական կառոյցներու լուսանցքին անձիք են: Բայց կրնան ըլլալ նաեւ այդ կառոյցներու մէջ սեփական օրակարգ եւ փառասիրութիւն ունեցողներ: Բայց այդ մէկը խօսուն է նախ եւ առաջ համայքներու կազմակերպուածութեան առնուազն թերի մակարդակին եւ սփիւռքեան օրակարգի բացակայութեան փաստին իմաստով: Սփիւռքը պարզապէս չի՛ գիտեր, թէ ի՛նչ կ’ուզէ հայրենիքէն, ինչպէ՛ս պիտի ուզէ եւ, մինչեւ իսկ, եթէ ինքզինքին կրնայ թոյլատրել հայրենիքէն որեւէ պահանջի իրաւունք ունենալ: Բացի այն սփիւռքահայերէն, միշտ անհատներ, որոնց համար Հայաստանի օրուան որեւէ իշխանութեան կողքին ու անոր ծառայութեան պատրաստ ըլլալը միջոց է իր սեփական շահերուն համար՝ գործարարական-ձեռնարկատիրական իմաստով թէ, ըսենք, Պատուոյ Հիւպատսի տիտղոսի համար, երբեմն երկուքը միասին: Սոցիալական ցանցերու վրայ այս վերջին «վեհաժողովին» մասնակցած սփիւռքահայերու հատ ու կտոր յայտարարութիւններէն կարելի է շատ յստակ գաղափար մը կազմել, թէ Հայաստան-Սփիւռք հանդիպման ձեւաչափի ստեղծումէն քսանհինգ տարի անց, Սփիւռքը տակաւին չի՛ գիտեր, թէ ի՛նչ նպատակով կը մասնակցի նման հանդիպումներու, որոնք եթէ իշխանութիւններուն համար պետական ինչ որ ծրագրի մաս կը կազմեն, Սփիւռքին համար կը վերածուին ինքնանպատակ արարքի, որ հրաւիրուածներու ինքնասիրութիւնը կը շոյէ: Այս պայմաններուն մէջ թերեւս ինչ որ բաւարարութիւն կու տայ, երբ սփիւռքահայ մը կը խոստովանի, որ հրաւէր ստացած է մասնակցելու, բայց մերժած, որովհետեւ Սփիւռքին համար միջոցառման որեւէ նպատակ կամ իմաստ չի՛ տեսներ: Անշուշտ միշտ կարելի է հարց տալ, թէ ճի՛շդ է չմասնակցիլ կամ բացայայտօրէն պոյքոթել, թէ՞, ընդհակառակը, պէտք է ներկայ ըլլալ եւ քննադատական ելոյթներով բուռն բանավէճերու առիթ ստեղծել:

Նման քննադատական ելոյթներու տրամադրուածութիւն չէ եղած ընդհանրապէս նաեւ Հայաստան-Սփիւռք խորհրդաժողովներու ժամանակ: Այդուհանդերձ, տարբեր առիթներու հնչած են քննադատական ձայներ եւ ունեցած են իրենց անդրադարձը, թէկուզ եւ առանց հետեւանքի: Այդ ձայներու շարքին պիտի նշել յատկապէս Վահէ Օշականը, որ Հայաստան-Սփիւռք առաջին եւ հիմնարար խորհրդաժողովին յանդուգն կեցուածքով հարցականի տակ կը դնէր «մէկ մշակոյթ»ի հասկացողութիւնը, որով եւ կը յուշէր սփիւռքեան ուրոյն մշակոյթի առկայութիւնը, մերժումը՝ զայն լուծարելու տիրապետող հայ մշակոյթին մէջ, որ իր զարգացումը ապրած էր քսաներորդ դարուն, հիմնականին մէջ խորհրդային կարգերու տակ, եւ կոչը՝ տէր կանգնելու Սփիւռքի մշակոյթին որպէս ժառանգ, շարունակութիւն եւ զարգացում արեւմտահայ մշակոյթին: Վահէ Օշական անզիջող յայտարարութիւն ըրաւ նաեւ դասական ուղղագրութեան վերադարձին, միտք մը որ բուռն ծափահարութիւններու արժանացաւ: Խաչիկ Թէօլօլեանը, որ նոյն այդ խորհրդաժողովին իր պատրաստած տեղեկագրով հեռու կը մնար աժան հայրենասիրական հռետորութեամբ ողջունելէ օրուան իշխանութիւններու կողմէ առաջարկած քաղաքացիութեան օրէնքի փոփոխութիւնը, եւ, առանց ընդդիմանալու գաղափարին, կը զգուշացնէր անոր հապճեպ, ոչ լաւ մտածուած կերպով ընդունման մասին: Հետագային, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոս Արամ Ա. Վեհափառն էր, որ Հայաստան-Սփիւռք Խորհրդաժողովի բեմէն լուսարձակի տակ առաւ Հայաստանի մէջ սոցիալական անարդարութիւնը եւ զգուշացուց՝ «Հայաստանը կը պարպուի»: Օրինակի կարգով բերուած այս սակաւաթիւ քննադատական ձայները արձագանգի արժանացան: Խօսքը միայն ծափահարութիւններուն չի վերաբերիր. Հայաստան-Սփիւռք խորհրդաժողովի նախաձեռնողները իրենք, անշուշտ ոչ հրապարակային կերպով, իրենց «սրտնեղութիւնը» արտայայտեցին տարբեր առիթներով:

Բայց քննադատական այդ ձայները մնացին «բարբարոյ յանապատի», չունեցան հետեւանք: Եւ, անգամ մը եւս, անոր պատասխանատուութիւնը Հայաստանի քաղաքական ղեկավարութեան, օրուան իշխանութեան թէ ընդդիմութեան, պէտք չէ վերագրել, որովհետեւ Սփիւռքի իրենց ընկալման կաղապարուած կառոյցին մէջ չկայ Սփիւռքէն եկած որեւէ քննադատական ձայն, նկատի ունենալու որեւէ հակում կամ շահ: Աւելին, պէտք է շատ զգուշութեամբ մօտենալ մինչեւ իսկ համահայկականութեան մասին որեւէ խօսոյթի, որ կու գայ Հայաստանի պետական մտածողութեան դիրքերէն, որովհետեւ անցնող քառորդ դարու փորձը ցոյց տուաւ, որ այդ մէկը հազիւ թէ տարբերի իշխանութեան վրայ գտնուող իւրաքանչիւր քաղաքական ուժի յատուկ հայաստանակեդրոնութեան ինչ որ տարբերակէ, ուր Սփիւռքի ուրոյնութիւնը գործնականօրէն նկատի ունենալու տրամադրուածութիւն չէ եղած: Համահայկականութիւնը, անշուշտ, այսօրուան իշխանութիւններուն խօսոյթին մէջ ոչ իսկ առկայ է: Օրուան իշխանութիւններու աշխարհահայեացքը «իրական» Հայաստանի մաքէթ մըն է, եւ Սփիւռքի հանդէպ իրենց քաղաքականութեան առանցքը այդ մաքէթը Սփիւռքին ընդունելի դարձնելն է, պետականութեան հետ նոյնացած հայրենիքի անայլընտրանք գաղափարն ու անոր ենթադրած պետականահայրենասիրութիւնը պարտադրելն է: Սփիւռքը ինքն է, որ պիտի հասկնայ Տարբերումի անհրաժեշտութիւնը, եթէ երբեք գիտակից է իր ինքնութեան ուրոյնութեան, գոյավիճակին եւ լինելութեան:

Հայաստան-Սփիւռք համագործակցութեան քառորդ դարու փորձառութիւնը ցոյց կու տայ, որ այդ ձեւաչափը ինքզինք սպառած է որպէս համահայկականութեան բնորդ: Հայաստան-Սփիւռք Խորհրդաժողովներուն փոխարինած Համաշխարհային Հայկական Վեհաժողով, համագործակցութեան նոյն ձեւաչափի տեղափոխումն է «իրական» Հայաստանի մաքէթի սահմանազատած եւ սահմանագծած «հայրենասիրութեան» տրամաբանութեան մէջ, որ Քառասունչորսօրեայ Պատերազմի պարտութեան պատասխանատու իշխանութիւնները կը փորձեն պարտադրել նաեւ Սփիւռքին: Եւ այնպէս ինչպէս նպատակադրած են իրենց քաղաքականութեան արդիւնքով վասալացող Հայաստանի մէջ հայու իրենց պատկերացուցած տեսակ ստեղծել, նոյն նպատակին ալ հետամուտ են Սփիւռքի մէջ՝ անտեսելով անոր կառոյցները, ներկայացուցչական հանգամանք տալով իրենց հետեւող անհատներու եւ վարձկաններու, եւ չեղարկելով Սփիւռքեան ինքնութեան եւ գոյավիճակի հաւաքական էթոս մը, որ Ցեղասպանութենէն յետոյ իրերայաջորդ երեք սերունդներու ժամանակ երաշխաւորած է աշխարհացրիւ հայութեան լինելութիւնը:

Սփիւռքեան լինելութեան հաւաքական էթոսը համահայկական էր իր աշխարհընկալումով, որովհետեւ Սփիւռքը ինքզինք ճանչցած էր որպէս համաշխարհային ցանց, եւ կը գործէր որպէս այդպիսին «համաշխարհայնացում» հասկացողութենէն շատ առաջ: Այդ Սփիւռքին հայրենասիրութեան տեսլականը ամբողջական Հայաստանն էր, անկախ խորհրդային տարիներուն վարչակարգի ընդունման թէ մերժումի առաջացուցած ատենին մինչեւ իսկ շատ խոր բաժանման գիծին: Այդ տրամաբանութեամբ ալ Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումն ու արդարահատոյցը անբաժան էին թէկուզ եւ ամէնէն աւելի խորհրդայնամէտ հատուածի հայու ինքնութեան եւ հայրենասիրութեան հասկացողութենէն: Հասկնալի է, որ այդ բոլորը կրնային յատուկ ըլլալ ոչ-պետական հաւաքականութեան մը: Սակայն այդ հաւաքական էթոսը փաստը տուաւ վերապրումի, հայապահպանումի եւ քաղաքականացման, եւ ոչինչ կ’արգիլէր, որ այդ ամբողջ փորձառութիւնը անկախութենէն յետոյ յանգէր ռազմավարական համագործակցութեան մը, որուն Սփիւռքը համոզուած էր որպէս «բնական» գործընթաց, երբ պայմանները ստեղծուէին, բայց որ տեղի չունեցաւ Հայաստան-Սփիւռք պաշտօնական հանդիպումներու ձեւաչափի «խորհրդաժողովային» թէ «վեհաժողովային» տարբերակներով: Ընդհակառակը, այդ ձեւաչափին մէջ տեղադրուած համահայկականութիւնը յանգեցաւ համասփիւռքեան ցանցի հորիզոնական կապերու թուլացման, ի հետեւանք իւրաքանչիւր համայնքի համար Հայաստանի հետ իր յարաբերութիւններու առաջնահերթացման:

Սփիւռքեան համայնքներու ինքնամփոփումը ջլատեց համահայկականութեան հաւաքական էթոսը, որուն սահմանման մենաշնորհը յանձնուեցաւ Հայաստանի պետութեան, այսինքն՝ օրուան իշխանութիւններու եւ իրենց յատուկ «պետական մտածողութեան» պայմանական շահերուն: Սփիւռքի կողմէ նման թէկուզ եւ անկեղծ այնուամենայնիւ միամիտ ու անպատասխանատու հրաժարումը համահայկականութիւնը սահմանող քաղաքական մտածողութենէն եւ աշխատանքէն եղաւ իր գոյավիճակին եւ ինքնութեան լինելութեան համար մեծ սխալ: Անոր ազդանշանները առաւել կամ նուազ ուժգնութեամբ տրուեցան անկախութենէն ի վեր իշխանութեան եկած իւրաքանչիւր քաղաքական ուժի եւ ղեկավարութեան կողմէ, որքան ալ որ անոնցմէ ոչ մէկը այնքան կործանարար չէ եղած համահայկականութեան հաւաքական էթոսին համար, որքան ներկայ պարտուած իշխանութիւնները: Հետեւաբար, որքան ալ որ այս իշխանութիւններու հեռացումը համահայկականութեան աղաւաղումին եթէ ոչ պարզ եւ մէկին՝ չեղարկումին կարեւոր եւ մինչեւ իսկ անհրաժեշտ քայլ ըլլայ, այնուամենայնիւ Սփիւռքի համար Հայաստանի մէջ իշխանութեան վրայ գտնուող ուժի քաղաքականութիւնը չէ, որ պիտի պայմանաւորէ իր լինելութեան հաւաքական էթոսը: Սփիւռքը համահայկականութեան իր բնորդը պիտի վերստեղծէ կազմակերպական ցանցի արդիականացման եւ զօրաշարժի վերաշխուժացման քաղաքական ուրոյն օրակարգի մը բանաձեւումով:

Նման նախանձախնդրութիւն չ’ենթադրեր ինչ որ «վերադարձ»ի էպոս, որ ենթադրել կու տայ, թէ կային կատարեալ ժամանակներ եւ իտէալական աշխարհ մը, զոր կարելի է վերակենդանացնել: Այս շատ աւելի կրօնադաւանական աշխարհընկալման մօտեցումը, որ այնքան յատուկ եղած է Լուսաւորութեան յաջորդած երկու դարերու քաղաքական մտածողութեանց եւ գաղափարախօսութիւններու, յաճախ բախած է շատ աւելի բարդ կեանքի իրականութեան մը, երբ անսխալականութեան, կամ «պատմական առաքելութեան» համոզումով գործի դրուած է քաղաքական ծրագիր մը: Պիտի ընդունիլ նաեւ, որ նախա-Դէպի Երկիր Սփիւռքի քաղաքական մտածողութեան մէջ այս չափանիշին համազօր էին հայրենասիրութեան կարգ մը համոզումները, ինչպէս՝ հայրենիքի իտէալականացումը, պետականութեան փրկարարական առաքելութիւնը եւ հայրենադարձութեան եզրայանգումը սփիւռքեան գոյութեան, քանի որ Սփիւռքը դատապարտուած էր ձուլման, ուծացումի, ճերմակ ջարդի եւ Յայտնութենական ոճի հանրային ճարերու եւ հրապարակագրութեան մէջ անխուսափելիօրէն կրկնուող նմանօրինակ այլ յղացքներու եւ պատկերաւորումներու ենթադրած աւարտին:

Բայց 20-րդ դարու Սփիւռքի «էսքաթոլոժիք» այդ պատումը, որ Սփիւռքի պատմութեան աւարտի փրկութիւնը կը պայմանաւորէր բացառաբար կա՛մ հայրենիք վերադարձով, կա՛մ ալ ձուլումով եւ առաջացուցած էր վերապրումէն հայապահպանում տանող համայնքային կառոյցներու ստեղծման եւ զարգացման նպատակամղուած տրամաբանութիւնը, քանդուեցաւ Երրորդ Սերունդին կողմէ՝ 1965-85/87 անկիւնադարձային քսանամեակին: Այդ «նորի ծծնդոցի ի խնդիր ստեղծագործ քանդում»ը տեղի ունեցաւ գրական-գեղարուեստական, հասարակագիտական եւ մտածողական ոլորտներուն մէջ, նախաձեռնութեամբ այդ տարիներուն դերակատար դարձած Երրորդ Սերունդի ներկայացուցիչներուն: Անոնք էին, որ արձակին ու բանաստեղծութեան առաջին հերթին, բայց նաեւ կերպարուեստին, թատրոնին եւ կատարողական միւս արուեստներուն տուին նոր ուղղութիւններ եւ բացուեցան իրենց շրջապատին: Անոնք էին, որոնք համալսարանական ծիրէն ներս Սփիւռքի ճանաչողութեան հաղորդեցին հասարակագիտական առարկայականութիւն եւ փորձեցին հայութեան սփիւռքեան փորձառութիւնը հասկնալ բախտորոշ այլ ժողովուրդներու փորձառութեան համեմատական ուսումնասիրութեան ընդմէջէն: Անոնք էին նաեւ, որ մտածողութեան ոլորտին մէջ Սփիւռքեան գոյավիճակը դուրս բերին ճակատագրապաշտական յանձնուողականութեան լճացումէն եւ անձկութեան ապրումին տուին նոր հորիզոններ բացող միտք ու բառամթերք:

Սփիւռքի վերացափոխութեան ու կայացման այս գործընթացը տեղի ունեցաւ միջազգային յարաբերութիւններու մէջ Երրորդ Աշխարհի երկիրներու ինքնահաստատման եւ ժողովուրդներու ազգային թէ ընկերային ազատագրական պայքարներու տարածման պատմական ժամանակաշրջանի մը: Ինչ որ նաեւ կը բացատրէ այդ գործընթացի չորրորդ բաղկացուցիչ ոլորտը՝ քաղաքականացումը, որուն գործնական երեսը եղաւ Հայ Դատի պահանջատիրութիւնը ի դէմս Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման համար մղուած պայքարին: Յետադարձ ակնարկով կարելի է ըսել, որ այդ պայքարի առաջին եւ ամենադժուար հանգրուանը, «մոռցուած» ոճիրը միջազգային օրակարգի բերելը, իր յաջող լրումին հասաւ նաեւ այդ քսանամեակի աւարտին: Եւ թերեւս այդ յաջողութեան ամենաակնբախ ձեռքբերումները՝ Պենճամին Ուիթեքէրի Տեղեկագիրը (1985) եւ Եւրոպական Խորհրդարանի կողմէ Ցեղասպանութեան ճանաչման բանաձեւի որդեգրումը (1987), հանդիսացան այն իրադարձութիւնները, որոնք այդ քսանամեակը բերին իր լրումին: Բայց կարելի է նաեւ մտածել, որ այս Եւրոպական Խորհրդարանի մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման քաղաքական ձեռքբերումէն հազիւ ամիսներ անց ծնունդ առնելու սկսած Ղարաբաղեան Շարժումն էր այն անկիւնադարձային իրողութիւնը, որ 1988-ին նոր հանգրուան մը բերաւ Սփիւռքի համար, եւ նախորդ քսանամեակը իր լրումին հասցուց: Մէկ բան յստակ է. Ղարաբաղեան Շարժումով եւ աղիտալի երկրաշարժով է, որ սփիւռքեան կազմակերպութիւնները բոլորը անխտիր իրենց աշխատանքային դաշտը տեղափոխեցին հայրենիք եւ հոն կեդրոնացան: Ինչպէս վերը նշուեցաւ, այդ մէկը շատ հասկնալի եւ մինչեւ իսկ անխուսափելի էր: Խնդիրն այն է, որ իրենց աշխատանքային դաշտը բացառաբար Հայաստանի վրայ կեդրոնացնելու սփիւռքեան կազմակերպութիւններու որոշումը, ի բացակայութիւն ինքնաքննադատական ամէն բանավէճի, տարաւ Սփիւռքի ճակատագիրը դարձեալ պայմանաւորելու հայրենիքի հետ յարաբերութիւններով եւ Հայաստան-Սփիւռք պաշտօնական հանդիպման ձեւաչափին մէջ, բացառելով Սփիւռքեան նախագիծի մը /հետեւումով ուրոյն քաղաքական մտածողութիւն եւ օրակարգ:

Երրորդ Սերունդը Սփիւռքը վերացափոխեց լաւապէս ուսումնասիրելով նախորդ սերունդներուն՝ Ցեղասպանութեան վերապրողներն ու իրենց յաջորդածները ձգած ժառանգը՝ Սփիւռքը ընկալելու, նպատակամղելու եւ կազմակերպելու իմաստով: Այդ ժառանգի քննական/քննադատական վերլուծումը անոնց թոյլ տուաւ գնահատելու անցած ճանապարհը, մատնանշելու ժամանակներու փոփոխութիւնը եւ նոր հորիզոններ բանալու Սփիւռքեան գործընթացին մէջ: Սփիւռքեան գոյավիճակի ինքնուրոյնութիւնը այդ նոր հորիզոններու սկիզբի գլխաւոր ամրագրումն է: Սփիւռքի մէջ քաղաքական մտածողութիւնն ու գործն ալ անցնող տասնամեակներուն քննական/քննադատական վերլուծումի ուղիով ինքզինք վերաթարմացուց: Երեք կուսակցութիւններու որոշումը վեր ելլելու յետ-խորհրդայնացման եւ Պաղ Պատերազմի պառակտիչ երկբեւեռումէն եւ Հայ Դատի պահանջատիրութեան շուրջ միակամութիւնը Սփիւռքի քաղաքականացման ամէնէն յուսադրիչ երեւոյթներն էին: Բայց մինչ Սփիւռքեան գոյավիճակի ստեղծագործական, ճանաչողական եւ մինչեւ իսկ մտածողական նախանձախնդրութիւնը պահուեցաւ եւ այդ առաքելութիւնը ստանձնածները շարունակեցին իրենց գործը, Սփիւռքեան կառոյցներու ղեկավարութիւնները իրենց քաղաքական-հասարակական գործի շարունակականութիւնը տեղադրեցին Հայաստան-Սփիւռք պաշտօնական հանդիպման ձեւաչափին մէջ, եւ չհասկցան կամ չուզեցին ընթացք տալ Սփիւռքեան քաղաքական նախագիծի եւ ուրոյն օրակարգի: Սփիւռքի ղեկավարութեանց ձախողութիւնը յստակօրէն կը տեսնուի Հայկական Սփիւռքի Հարցախոյզի ընդմէջէն, ուր տեսլականի բացակայութիւնը եւ քաղաքական կազմակերպութիւններու հազիւ տասը տոկոս վարկանիշը այդ մասին շատ բան կ’ըսէ:

Անցնող տարուան ընթացքին բացայայտ դարձաւ, որ եթէ Սփիւռքը շարունակէ իր գոյավիճակը դիտել Հայաստան-Սփիւռք յարաբերութիւններու ծուռ հայելիին մէջ, պիտի ստիպուի կա՛մ ընդունիլ «իրական» Հայաստանի, հայկական ինքնութեան եւ հայրենասիրութեան այն տարբերակը, զոր պարտուած իշխանութիւնները կը պարտադրեն, կա՛մ ալ համահայկականութեան իր բնորդը որպէս քաղաքական մտածողութիւն եւ օրակարգ ստեղծել: Հասկնալի է, որ սփիւռքեան որոշ հատուածներ, ի մասնաւորի անհատներ ու անձնաւորութիւններ, ինչ-ինչ շահերէ թելադրուած ընդունին «իրական» Հայաստանի ազգային ինքնութենական սահմանազատումը անցեալին հետ եւ սահմանագծումը վարչապետին գրպանին մէջ պտտող մաքէթի չափերով եւ համակերպին: Ազգային աղաւաղումի նման ծրագրին հակադրուած սփիւռքեան հատուածներուն համար սակայն Հայաստանի մէջ ողջունելի իշխանափոխութիւնը պէտք չէ յանգեցնէ անգամ մը եւս վերադառնալու Հայաստան-Սփիւռք յարաբերութիւններու ձեւաչափով ինքաճանաչումի անուրջի վերադարձին: Սփիւռքեան գոյավիճակ մը կայ, որ մեկնակէտ է համահայկականութեան բնորդի մը քաղաքական նախագիծի եւ օրակարգի, որով եւ միայն պիտի նստիլ Սփիւռք-Հայաստան յարաբերութիւններու ձեւաչափի մը առաջացման բանակցութիւններու սեղանին: Սփիւռքեան գոյավիճակի ինքնուրոյնութեան ընկալման համար ունինք Երրորդ Սերունդին ձգած ամբողջ ժառանգը, որ դեռեւս հարկ եղածին չափ չէ գնահատուած յատկապէս քաղաքական մտածողութեան եւ գործի ոլորտին մէջ:

Այդ ժառանգը ստեղծած մեծ ռահվիրաներէն Յարութիւն Քիւրքճեանը հեռացաւ մեզմէ 2024-ին: Իրեն կը պատկանին հետեւեալ տողերը. «Տակաւին որքա՞ն ատեն – կը հարցուի յաճախ անձկութեամբ: Յանուն ինչի՞ – կը լսուի երբեմն ալ սկեպտիկ, «իրապաշտ» շեշտով: Պատասխանը, կը հաւատանք, ճակատագիր մը չէ, նախ իրմէ՝ Սփիւռքէն պիտի գայ, Սփիւռքի կեանքէն, կեանքի վճիռէ՛ն: Եւ անիկա կրնա՛յ ըլլալ դրական, եթէ որդեգրուին աւելի ուժական, աւելի բաց սկզբունքներ՝ այդ կեանքի ղեկավարման մակարդակին: Նաեւ՝ եթէ կապն ու շփումը, գործակցութիւնը հայրենի նոր իրականութեան հետ դրուին ճի՛շդ հիմունքներու վրայ: Եթէ արեւմտահայ մշակոյթին եւ գրականութեան գոյատեւումն ու նորոգ զարգացումը ըստ էութեան ընդունուին իբր հայեցի արժէքներու գանձարանին այլազանման, հարստացման ուրոյն ուղի, եւ մանաւանդ՝ քաջալերուին անոր ինքնաբաւութեան, սեփական ներուժի վերստեղծման ձգտումները, հայրենիքի հետ կրաւորական յարաբերութիւններու փոխարէն…» մէջբերումը «Սփիւռքահայ գրականութիւնը՝ ժառանգորդ արեւմտահայ գրականութեան» յօդուածի եզրափակիչ հատուածն է: Լոյս տեսած է որպէս ներածութիւն Ծաղկաքաղ սփիւռքահայ գրականութեան հատորին (հրատ. Համազգային, Պէյրութ, 2009), եւ ներառուած Սփիւռք եւ Ինքնացում. Սփիւռքահայ Կացութիւն եւ գրականութիւն-վերլուծումներ հատորին մէջ (Բագին մատենաշար, Համազգայինի Վահէ Սէթեան Տպարան, Պէյրութ, 2022, էջ 208):
Յարութ Քիւրքճեան, Երրորդ Սերունդի յանձնառու մտաւորականը, որ Սփիւռքի՛ն խօսեցաւ: Սփիւռքը պիտի կարենա՞յ իր յիշատակին «Շարունակենք (քու/)մեր Սուրբ Գործը» յանձնառութիւն վերցնել…