Ահնիձորէն` Մուսա Լեռ
Երեւան, սեպտեմբեր 1978
Սիրելի՛ ընթերցող,
Թէեւ Հրանդի մասին քանի մը առիթներով գրած եմ ու անդրադարձած` նաեւ մեր ընկերական յարաբերութիւններուն, սակայն, այն ինչ որ այսօր պիտի պատմեմ, բոլորովին տարբեր է…
Պէյրութէն նոր վերադարձած էի… հեռաձայնեցի.
– Հրանդ ջան, «թարմ բարեւներ» եմ բերել… (ինք գիտէր, որ խօսքը «Բագին»-ի մասին է):
– Ճիշդ ժամանակին զանգեցիր: Արի, մինչեւ որ հասնես, ձուածեղը պատրաստ կը լինի, սպասում եմ:
Ի դէպ, Հրանդը կանաչիով ձուածեղ շատ կը սիրէր (ես ալ), պայմանաւ որ թարխունի քանակն ու համեմունքները առատ եւ իր ճաշակով ըլլային: Այդ պատճառով ալ կը նախընտրէր իր ձեռքով պատրաստել, յատկապէս երբ ընտանիքը ուղարկած կ՛ըլլար հանգստանալու: Երբ մտայ, ուղիղ իր գրասենեակը առաջնորդեց: Զարմանալիօրէն հիւրասիրութիւնը պատրաստած էր իր գրասեղանին վրայ, որուն անկիւնը շարուած գիրքերուն (Թումանեան, Պուշկին եւ անծանօթ հատոր մը) կողքին կար օղիի շիշը ու կից դրուած էր կանաչի, պանիր, երշիկ եւ ճիշդ մէջտեղը` ձուածեղը… տապակով, որպէսզի շուտ չսառի: Երբ ակնարկեցի.
– Ինչո՞ւ գրասենեակին մէջ…
Ընդմիջեց.
– Նախ նստի դիմացս, ա՜յ այդպէս: Եւ ապա իմացիր, որ սա իմ տարածքն է, այստեղ հանգիստ եմ զգում, իմ աշխարհի, իմ միջավայրի մէջ եմ եւ ամենակարեւորը` այսօր ես զերծ եմ «յաւելեալ գուրգուրանքից». այնպէս որ, ես որոշեցի ընթրենք Պուշկինի, Թումանեանի, Մնձուրու եւ միւսների ներկայութեան:
– Բայց, Հրանդ ջան, դու ընդհանրապէս չես սիրում նման խորհրդանշական բաներ, այդ ինչպէ՞ս…
– Նոր չէ, որ ես յայտնաբերել եմ Մնձուրուն, սակայն այսօր նրա գիրքը դրել եմ սեղանիս, Պուշկինի եւ Թումանեանի կողքին:
– Պուշկինն ու Թումանեանը կողք-կողքի` հասկացանք, սակայն Մնձուրի՞ն…
– Մնձուրին ձեր Թումանեանն է, սակայն դուք նրան չէք ընկալում, դրա համար էլ Թումանեանն էլ չէք հասկանում: Չէք կարողանում թափանցել «պարզութեան» խորքը ու դրա համար էլ գրողի խորաթափանց անմիջականութիւնը շփոթում էք պարզամտութեան հետ: Մնձուրին կարելի է նոյնիսկ «կենցաղագիր» համարել: Նա հմուտ ազգագրագէտի նման` կարողանում է յիշել ու նկարագրել ամէն մի մանրուք: Իսկ դա իր մեծագոյն առաւելութիւնն է եւ ոչ թէ` թերութիւնը… ինչպէս դուք էք կարծում:
Հրանդի ակնարկները թէեւ ուղղուած էին առհասարակ սփիւռքին, սակայն ան ի նկատի ունէր նաեւ Պօղոս Սնապեանը, որ, ըստ իրեն, թիւր կարծիք ունէր ոչ միայն Թումանեանի ու Մնձուրիի մասին, այլեւ` Իսահակեանի եւ կամ Կոստան Զարեանի նման մեծութիւններու: Իրենք` Հրանդն ու Պօղոսը, կապի մէջ էին… իմ միջոցով: Պօղոսը Հրանդի համար սփիւռքի լաւագոյն խմբագիրն ու խիզախ հրապարակախօսներէն մէկն էր, իսկ Պօղոսը Հրանդին գրականութիւնը շատ աւելի բարձր կը գնահատէր, քան` Մնձուրիինը: Օր մը, երբ իրեն ըսի, որ Հրանդը շատ աւելի բարձր կարծիք ունի Մնձուրիի մասին, քան մենք կը կարծենք, ըսաւ. «Գնա եւ իմ ջերմ բարեւներս փոխանցէ Հրանդին եւ ըսէ, որ իր «Գոմէշ»-ի հեշտոցը ես չեմ փոխեր Մնձուրիի ողջ գրականութեան հետ»… Գացի եւ ըսի…
Իմ գրասէ՛ր ընթերցող, թոյլ տուր, որ Հրանդին պատասխանը չարձանագրեմ, որովհետեւ այնքան ալ պատշաճ եւ նպաստաւոր չէ Պօղոսին համար: Ի դէպ, Հրանդը յաճախ կը յիշէր «Բագին»-ի շրջանակէն ներս իր «Ահնիձոր» գիրքին քննարկումը, որուն համար ոչ միայն երախտապարտ կը զգար «Բագին»-ի տղոց, այլ նաեւ յատուկ համակրանք ունէր Պօղոսին հանդէպ: Անոնք ազգային, քաղաքական եւ թէկուզ գրական գետնի վրայ ընդհանրութիւններ ունէին, սակայն անոնց հիմնական տարբերութիւնը հետեւեալն էր. որովհետեւ Հրանդի համար գիւղացին մարդկօրէն չաղարտուած գլխագիր Մարդ էր, գիւղագրութիւնը կը համարէր գրականութեան բարձրագոյն դրսեւորում… առանց սակայն հրապարակաւ կամ պաշտօնապէս արտայայտուելու այդ մասին: Այս պատճառով ան ունէր բազմաթիւ ընդդիմադիրներ ու նոյնիսկ` թշնամիներ: Իսկ Պօղոսը մասնագիտական (բանասիրական) կրթութիւն ստացած չըլլալու բարդոյթէ կը տառապէր ու թէեւ ինքնաշխատութեամբ կը փորձէր այդ բացը լեցնել, այնուամենայնիւ պարբերաբար թիւրիմացութեան մէջ կ՛իյնար… Երբ խօսքը ծաւալեցաւ գիւղագրութեան մասին, եւ ան անդրադարձաւ նաեւ Բակունցի եւ Համաստեղի ունեցած գրական-ոճային որոշ առնչութիւններուն, ես յիշեցի Եդուարդ Պոյաճեանը եւս` իբրեւ գիւղագիր: Հրանդը պահ մը լռեց եւ ապա ըսաւ.
– «Թուղթ զաւակներուս»-ը դեռեւս գիւղագրութիւն չէ: Դու ինձ խոստացել ես, սակայն չես բերել այլ գիրքեր, որպէսզի ես կարողանամ ճանաչել Մուսա Լեռը, այնպէս` ինչպէս Մնձուրու «Արմտանը», Բակունցի «Կէորեսը» եւ կամ Համաստեղի… Ի՞նչը…
– «Փերչենճը»:
– Այո՛… Փերչենճը:
– Եւ կամ` Մաթեւոսեանի «Ահնիձորը»…
– Թէկուզ…
– Հասկանում եմ, ես քեզ խոստացել եմ եւ կը բերեմ Պոյաճեանի գիրքերից, որոնց միջոցով դու կը ճանաչես Մուսա Լեռը, սակայն եթէ յիշում ես, մուսալեռցիների հետ անձամբ շփուելու համար մի անգամ ես քեզ տարել էի նրանց մօտ, Մուսա Լերան տօնին առիթով…
– Այո՛, դա գիշերով էր, գնացինք, տեսանք` ինչպէ՛ս են հարիսայ եփում, խմում, երգում ու պարում: Խաշլամայ կերանք, օղի խմեցինք ու վերադարձանք… նրանց հետ ուղղակի շփում չեղաւ…
– Լա՛ւ, ուզո՞ւմ ես վաղը քեզ տանեմ իսկական մուսալեռցիների մօտ, լաւ առիթ կայ…
– Բայց… բանը ինչո՞ւմն է…
– Պատանեկութեան ընկերս` Սեպուհ Սգայեանն է եկել Այնճարից. այդ առիթով հաւաքուելու ենք Քանաքեռի «Մուսալեռցիների թաղամասը»: Անցնող շաբաթ յաջող որս ենք առել Մուրատի հետ: Վարուժանն ու մեր միւս ընկերներն էլ ներկայ կը լինեն: Լաւ կը լինի, որ դու նախ շփուես մուսալեռցիների հետ եւ յետոյ ընթերցես Պոյաճեան…
– Թէեւ հակառակը աւելի ճիշդ կը լինէր, բայց… գնանք:
Երբ իր տունէն դուրս ելայ, ճանապարհին, Կարապի լիճին մօտ հանդիպեցայ գեղանկարիչ Արտաշէս Յունանեանին: Բացատրելէ ետք, թէ ուրկէ՛ կու գամ եւ վաղը ո՛ւր պիտի երթանք Հրանդին հետ… զինք ալ հրաւիրեցի: Արտաշէսի համաձայնութենէն ետք բարձրացայ «Լենինի Բ. հանրակացարան» ու զանգեցի «Մտայչի» երէց ուստրին` Հայկազունին, եւ տեղեկացուցի, որ երկու արժանաւոր հիւրեր եւս պիտի ունենանք: Հայկազը առաւել եւս ոգեւորուեցաւ…
Իմ հաւատարի՛մ ընթերցող,
Նախ պէտք է բացատրեմ, թէ ո՛ւր կ՛երթանք: Երկու բազմանդամ գերդաստաններ կ՛ապրէին հոն` գլխաւորութեամբ «Իշվըհուտի» (Պետրոս Պագալեանի) եւ «Մտայչի» (Խաչատուր Սուլահեանի): Ի դէպ, «Իշվըհուտ» մեր բարբառով կը նշանակէ վիշապ, հսկայ կամ ուղղակի` դիւցազն: Ան տէրն էր իր անունին` թէ՛ արտաքին տեսքով եւ թէ՛ իր հերոսի խառնուածքով: Իսկ, ըստ Հարկալիկ Պապուկին, «Մտայչ» կը նշանակէ աչքի ընկնող, աչք մտնող, վստահելի ու հաւատարիմ անձնաւորութիւն: «Մտայչը» իր հերթին տէրն էր իր անունին, որովհետեւ երկար տարիներ Մովսէս Տէր Գալուստեանի թիկնապահը եղած էր, որուն համար չափազանց հպարտ էր: Ի դէպ, իրենց բուն մականունը «Սիլահեան» էր, այսինքն` զէնքի վարժ մարդիկ:
Յաջորդ օրը, երեկոյեան Հրանդին, Արտաշէսին եւ Սեպուհին հետ ժամանեցինք Քանաքեռ` մուսալեռցիներու իւրայատուկ թաղամասը, ուր անսովոր եռուզեռ մը կար: Մեզմէ առաջ հոն էին արդէն Վարուժան Խտըշեանն ու մեր միւս որսորդ ընկերները` Մարտիկ Պոյաճեանն ու Պօղոս Գասապեանը, որոնք քանի մը երիտասարդներու հետ զբաղած էին երէներու պատրաստութեամբ: Սեղանները դասաւորուած էին Ս տարի նման: Տարբեր տեսակի ճաշերու բոյրերը վարակած էին օդը: Յարակից ծառերէն մէկուն վրայ ոչխար մը կախ` մորթահան կ՛ըլլար: Տիկիններ եւ աղջիկներ տունէ տուն եւ սենեակէ սենեակ ելումուտ կ՛ունենային: Մեզ դիմաւորեցին Մտայչի եւ Իշվըհուտի երէց տղաքը` Հայկազն ու Պօղոսը: Բարի գալուստի ընթացիկ խօսքերէն ետք Պօղոսը բացատրեց.
– Այս բակը շրջապատած բնակարանները բոլորն ալ պատկանում են յայտնի հնչակեան Իշվըհուտի եւ յայտնի դաշնակցական Մտայչի զաւակներուն ու թոռներուն…
Ըլլա՛յ Յունանեանը թէ Մաթեւոսեանը գրեթէ միաժամանակ հարց տուին.
– Բոլոր՞ն էլ…
– Էդ ո՞նց կը լինի… հնչակ-դաշնակ միասին…
– Էդ ի՞նչպէս…
– Իշվըհուտը ունի վեց տղայ եւ մի աղջիկ, իսկ Մտայչը` հինգ տղայ եւ մի աղջիկ…
– Իսկ թոռնե՞րը…
– Թոռների հաշիւը չգիտեմ: Շատ են, հարկաւոր է հաշուել… ներքին ամուսնութիւններ էլ կան…
Կամաց կամաց սեղանները կը համալրուէին ուտեստներով, իսկ աթոռները` հիւրերով: Ընթացքին սկսան մօտենալ մեզի թէ՛ երէցներէն եւ թէ՛ ջահելներէն շատեր, որոնք կ՛ուզէին ծանօթանալ հիւրերուն:
Առաջինը Հրանդը արտայայտուեցաւ.
– Արտաշէ՛ս ջան, նկատո՞ւմ ես` ոչ մի օտար անուն չկայ, տես` Շանթ, Արամ, Սանդուխտ, Անահիտ, Մկրտիչ, Տիգրան, Լուսինէ… եւ դեռեւս նոր ու չլսուած անուններ էլ կան… Փառքուհի, Զարման…
Արտաշէսը թէեւ իր հերթին զարմացած էր ու` հիացած, սակայն փոխանակ Հրանդին պատասխանելու` խօսքը ուղղեց Սեպուհին.
– Իսկ դուք քանի՞ երեխայ էք տանը մէջ..
– Հինգ տղայ եւ աղջիկ մը:
– Անունները…
– Մեծ եղբօրս անունը մեծ հօրս անունը դրած են` Աւետիս. միւսները` Հրայր, Անդրանիկ, Մուրատ եւ ամենափոքրը` Սեպուհ, որ ես եմ: Իսկ քրոջս անունը` Աշխէն:
– Լսո՞ւմ ես, Հրա՛նդ, բացի առաջնեկից, միւս բոլորն էլ յեղափոխականների անուններ են:
Հրանդը դարձաւ ինծի եւ ըսաւ.
– Ձերոնք դեռ ոչինչ` երեք տղայ եւ մի աղջիկ, իսկ Արտաշէսը եւ ես պարտուած ենք… Ուրախ եմ, որ մեզ բերեցիր այստեղ:
Արտաշէսը շարունակեց.
– Ես էլ եմ ուրախ, Մովսէ՛ս ջան, բայց Էդ ո՞նց է լինում, որ բոլորն էն միայն մի աղջիկ ունեն, մուսալեռցիք այդքան շա՞տ տղամարդ են ծնում, թէ՞…
– Ի հարկէ միշտ այդպէս չէ, սա պատահականութիւն է: Թէեւ Հերկելեանների մօտ տղամարդկանց ծնելիութիւնը միշտ ութսուն տոկոսից աւել է եղել, բայց ուրիշներու մօտ` հակառակը… կարող է լինի…
Երբ հիւրերն ու մեզմէ իւրաքանչիւրը իր տեղը գրաւած էր արդէն, Մտայչը, ընկերակցութեամբ Մուսա Լերան հերոսներէն` «Հարկալիկի» (Սարգիս Հերկելեան) եւ «Մըսթըրի» (որուն իսկական անունը վրիպած է յիշողութենէս), եկան եւ հանդիսաւոր ձեւով բազմեցան կեդրոնը, ճի՛շդ մեր դիմացը: Որովհետեւ այդ օր մեր վաւերական սեղանապետը` Սօս Սարգսեանը կը բացակայէր, թամատայի պաշտօնը ստանձնած էր Հայկազը: Եւ որովհետեւ ան զբաղած կը թուէր ըլլալ նաեւ կազմակերպչական աշխատանքներով, իրեն տեղակալ նշանակեց թամատայի համբաւ ձեռք բերած Պետրոս Հերկելեանը, որուն քոյրը` Անուշը, Իշվըհուտի հարսներէն մէկն էր: Այդ օր այլ մուսալեռցիներ եւս հրաւիրուած էին… շատեր` իրենց կիներով: Ինչպէս` Փայլակ, Խաչեր եւ Յովհաննէս Այնթապլեանները, Զոհրապ եւ Փայլակ Շաննագեանները, Մովսէս եւ Յակոբ Հերկելեանները, Մովսէս Պալապանեանը, Առաքել եւ Արսէն Իսկէճեանները, Աբրահամ Ապաճեանը (Ապաճէն), Արշակ Քեռին (Լուրջեան), Սիրակ Մաթոսեանը եւ այլն: Առաջին կենացը խմուեցաւ Իշվըհուտի յիշատակին, որուն յիշատակը վառ կը մնար թէ՛ իր եւ թէ՛ Մտայչի ժառանգներուն մօտ: Կենացները կը ծաղկեցնէին առաւելաբար Իշվըհուտի եւ Մտայչի թոռներն ու թոռնուհիները` երգելով ազգային ու ժողովրդական երգեր եւ արտասանելով բանաստեղծութիւններ, սկսեալ Տէրեանէն ու Թումանեանէն` հասնելով մինչեւ Վարուժան ու Պոյաճեան: Այս վերջինի քանի մը բանաստեղծութիւնները, յատկապէս` «Սօսին» ու «Գինով Ալեքսանը» (որոնք ծանօթ չէին մեր հիւրերուն), տարբեր խանդավառութիւն ստեղծեցին…
Մթնոլորտը տօնական էր, տրամադրութիւնները` բարձր, իսկ ուղեղները` սանձազերծուած… Երբ խօսելու հերթը հասաւ Յունանեանին, ան ըսաւ.
– Ես խօսելու շնորհք չունեմ, սակայն կարող եմ երգել…
Ու սկսաւ. «Ա՜խ, Վասպուրական», «Պարզիր աղբիւր», «Զարթիր լաօ», ու երբ հնչեցուց «Զէյթունցիները», այս վերջինը ինքնաբերաբար վերածուեցաւ խմբերգի ու ազգային յեղափոխական երգերը շարունակուեցան ու աւելի թէժացուցին տրամադրութիւնները… Հայկազը ներկայացուց օրուան հիւրերը, Այնճարի ղեկավարներէն` Սեպուհը (առանց մոռնալու անոր հայրը` Հայրապետ Սգայեանը (Զաղիրինց Պըզտակը) ու հօրեղբայրս` Խաչիկ Հերկելեանը (Գասատուրինց Խիչէյր), որոնք իր հօր` Մտայչի զինակից ընկերները եղած էին), գեղանկարիչ ու ժողովրդական երգիչ` Արտաշէս Յունանեանը, իսկ Հրանդի մասին եզրակացուց. «Մեր Ժամանակակից արձակի փառքն է Հրանդ Մաթեւոսեանը…»: Ու խօսքը փոխանցեց անոր:
Հրանդը ոտքի ելաւ, կամաց-կամաց կողմնակի խօսակցութիւններն ու նոյնիսկ փսփսուքները մարեցան ու սպասողական լռութիւն տիրեց… Հակառակ իր սովորութեան, ան հայեացքը ուղղելէ ետք օրուան Նահապետին ու վեթերան հերոսներուն, ըսաւ.
– Ես զգացուած եմ ոչ թէ նրա համար, որ սեղանապետը չափազանցուած կարծիք ունի իմ եւ իմ գրականութեան մասին, այլ նրա համար, որ գտնւում եմ ձեր մէջ: Քիչ առաջ Մովսէսը ասում էր, որ այս համերաշխութիւնը, որ կայ այստեղ հնչակեան եւ դաշնակցական երկու գերդաստանների միջեւ, դա գոյութիւն ունի նաեւ թէ՛ Այնճարում եւ թէ՛ մանաւանդ այստեղի Մուսա Լերան հայրենակցական միութիւնում: Ես հաւատում եմ, որ դուք տակաւին լեռներից չէք իջել: Այո՛, ոնց որ Հայկազունն էր ասում, երբ դուք ձուլուէք, նոր Հայ կը լինէք… Ես ցանկանում եմ, որ մնաք այսպէս մուսալեռցի… Մեր օրերին գիւղացիք խուժում են դէպի քաղաքները: Արտաշէսի հետ, երկուսս էլ գիւղից ենք եկել Երեւան… մեր երեխէքը արդէն իսկ քաղաքացիներ են: Սակայն աւելի ճիշդ կը լինէր, եթէ երեւանցիք ձուլուէին (թէկուզ` միամիտ ու անտաշ) գիւղացիների մէջ… Իմ համագիւղացիներին եմ տեսնում ձեր մէջ: Եթէ դուք այցելէք մեր գիւղերը, յատկապէս` Լոռին եւ Զանգեզուրը, պիտի նշմարէք, որ այնտեղ գրեթէ օտար անուններ չկան: Այո՛, հայու անունը շատ բան է ասում իր եւ իր ընտանիքի մասին: Մարդկօրէն մաքուր, հայօրէն մաքուր ու արմատապէս ամուր եւ արի ժողովուրդ: Համայն գիւղացիների կենացը…
Հրանդի խօսքին վրայ Հայկազը ինքնաբուխ արտասանեց Անդրանիկ Ծառուկեանի (որուն հանդէպ յատուկ համակրանք ունէր Հրանդը) «Թուղթ առ Երեւան»-էն քանի մը հատուած ու աւարտեց զայն «Հէ՜յ ջան Երեւան»-ով` արժանանալով բուռն ծափահարութիւններու, սուլոցներու ու գնահատանքի բացագանչութիւններու…
Այնուհետեւ Պետրոս Հերկելեանը` իբրեւ թամատայի տեղակալ, դրուատելէ ետք մուսալեռցիներու համերաշխութիւնը, շնորհաւորեց հիւրերը, Մուսալերան վեթերան հերոսները, նահապետները ու շնորհակալական խօսք ուղղեց կազմակերպիչ տղոց, որսորդներուն ու յատուկ գնահատանքի արժանացան նաեւ տիկիններն ու հարսները…
Արդէն առաւօտեան փոքր ժամերու մէջ էինք: Արտաշէսը բնազդաբար սկսաւ շարականներ երգել, ինչպէս` «Լոյս, լոյս», «Առաւօտ լուսոյ», «Լոյս զուարթ» եւ այլն: Երբ օղիէն շիկացած գլուխներն իսկ կախարդուած` լուռ կ՛ունկնդրէին… յանկարծ հեռուէն տաուլ-զուռնայի ձայն լսուեցաւ: Պահ մը ինքզինքս Այնճար կարծեցի, սակայն անդրադարձայ, թէ ո՛ւր եմ եւ ի՛նչ տեղի կ՛ունենայ…
Այնուհետեւ, իմ կենսասէ՛ր ընթերցող, կարիք կա՞յ նկարագրելու, թէ ինչպէ՛ս ընդունուեցաւ տաուլ-զուռնան», եւ ի՜նչ խանդավառութեամբ շարունակուեցաւ խրախճանքը…
Յամենայն դէպս, երբ արդէն ելեկտրական լամբերը սկսած էին կորսնցնել իրենց լոյսի ազդեցութիւնը, Պօղոսին կարգադրութեամբ, Հրանդին, Արտաշէսին եւ Սեպուհին հետ լեցուեցանք Մուրատի «Շտապ օգնութեան» համար սահմանուած «մինի պասը» ու իջանք հրապարակ, ուր ազգային-յեղափոխական երգերով շարունակեցինք մեր ոգեւորութիւնը… Լենինի արձանի կողքին, որուն հետ այդ պահուն «հաշտուած» կը թուէինք ըլլալ, որովհետեւ «Արմենիա» պանդոկին դիմացը կանգնած ոստիկանները թէեւ հեռուէն կը հետեւէին մեզի, սակայն ոչ միայն չէին խանգարեր, այլ նաեւ կարծէք թէ պատրաստ էին մեզ պաշտպանելու «անախորժ միջամտողներէ»…
Մեկնելէ առաջ Հրանդը ըսաւ.
– Ինչպէս որ եթէ գեղջուկը ցանք չանի, քաղաքացին սովամահ կը լինի, այնպէս էլ, եթէ գիւղացին իր արեամբ չպատուաստի քաղաքացուն, ազգի կորուստը շատ աւելի հեշտ ու արագ կը լինի… :
(4 սեպտեմբեր 2022, Զանգեզուր, Ջերմուկ)
Յ. Գ.
Մտայչն ու Իշվըհուտը ուշ տարիքին երջանիկ մահ ունեցան ոչ միայն անոր համար, որ բազմաթիւ հայորդիներ պարգեւեցին ազգին, այլ մանաւա՛նդ անոր համար, որ հնարաւորութիւն ունեցան ապրելու եւ ստեղծագործելու հայրենի հողի վրայ ու բախտը ունեցան յաւիտեանս ննջելու հայրենի հողի մէջ…
Իմ բանիմաց ու իմաստուն ընթերցող,
Այս բոլորէն ետք կրնա՞ս ինծի բացատրել, թէ ինչպէ՛ս եւ ինչո՛ւ այս մեծարանքի արժանի հերոսներուն մնացորդացը` բոլորն ալ մեկնեցան Միացեալ Նահանգներ, ուր կ՛ապրին եւ կը գործեն օտար հողի վրայ եւ կը մահանան ու կը թաղուին օտար հողի մէջ…
Նոյնը
