ՎԱՀԷ ՕՇԱԿԱՆ՝ «ԻՄ ՍԻՐԵԼԻ ՍՓԻՒՌՔՍ»

Գառնիկ Աւ․ Ք․ Գ․

Բ․- Սփիւռքին «Բնազանցութի՞ւն» Մը

«Ինքնագիր»ի կայքէջին վրայ 23 Օգոստոս 2020-ին հրապարակուած էր Մարկ Նշանեանէ «զեկոյց» մը՝ «Երկգլխանի Հրէշը» տիտղոսով։ Անիկա խօսուած է 2013-ին, USC-ի մէջ գումարուած գիտաժողովի մը, որուն առաջադրութիւնն էր՝ յետ Հայաստանի անկախացման՝ Սփիւռքը վերամտածելու անհրաժեշտութիւնը։ Զեկոյցէն ետքը, Երեւանի մէջ 2024-ին լոյս տեսաւ որպէս վերջընթեր գլուխը Նշանեանի «Թարգմանական Դամբանական» գիրքին։ «Երկգլխանի Հրէշ»ը միտքերու պարզադրում մըն է, որ հոգը ունի Սփիւռքի ինքնութիւնը «ծայրէն մտածելու եւ սահմանելու պարտադրանքին»։
Նշանեան զեկոյցին մէջ յիշատակ մը պատմած է։ Յիշատակը հանդիպում մըն է, որ տեղի ունեցած է գուցէ 1969-ին, «հայկական հաւաքատեղիներէն մէկուն կամ միւսին պատերէն ներս», Փարիզ։ «Երիտասարդ էի։ Առաջին անգամ կը հանդիպէի Սփիւռքի մեծ մտաւորականներէն մէկուն, Վ․ Օշականին, որ այն ատեն՝ իրապէս Սփիւռքի միակ մեծ մտաւորականն էր», գրած է Նշանեան։ Խօսակցութենէն իր յիշողութեան մէջ մնացածը՝ Օշականի մէկ նախադասութիւնն է․ «Պէտք ունինք Սփիւռքի բնազանցութեան մը»։ Մինչեւ իր զեկոյցին օրը, իմաստասէր յիշատակողը այս բառերը զգացած է իբրեւ Օշականէ իր ուսերուն դրուած «պարտականութիւն» մը։

Կը փութամ ըսել, թէ Նշանեան գիտէր, որ Օշական նախ ինք իր սեփական ուսերուն դրած էր այդ «պարտականութիւն»ը։ Իր քերթողական փորձընկալումը՝ սկիզբէն, ի միջի այլոց՝ նաեւ խորապէս կ’աղերսուէր ատոր։ Օշական «Սփիւռքի բնազանցութեան» գործին լծուած էր, ուրեմն։ Բայց անոր մշակման «պէտք»ը յայտնած էր Նշանեանի, որովհետեւ երիտասարդ իմացականութեան մէջ տեսած էր փիլիսոփայական հմտութիւնը եւ խորաթափանցութիւնը, եւ փափաքած էր, որ ան եւս լծուէր նոյն գործին։ Կ’ենթադրեմ, որ Նշանեան օրին իր համոզումը յայտնած էր «բնազանցութեան» մասին, թէեւ «զեկոյց»ին մէջ չէ գրած, թէ ի՛նչ եղած էր իր պատասխանը։ Իսկ գրա՞ծը․ ահաւասիկ․ «ո՛չ միայն անկարելի, այլեւ անհեթեթ ու սխալ բանաձեւուած պարտականութիւն մը»: Զայն անկարելի տեսած է (տեսած է՞ր նաեւ), եւ «անհեթեթ ու սխալ բանաձեւուած»՝ որովհետեւ, ըստ իրեն, «Սփիւռքը ղեկավարող սնանկութիւնը արդէն իսկ բնազանցութեան մը արդիւնքն է (…)։ Ինչպէս ամէն բնազանցութիւն, կ’ըսէ որ՝ իրական կեանքը հոս չէ, այլ ուրիշ տեղ, հիմա չէ, այլ ուրիշ ժամանակի մը մէջ, երէկ կամ վաղը»։ Բայց Սփիւռքեան մտածողութիւն մը «ատոր ճիշդ հակառակը» կրնայ ըլլալ։ Որեւէ բնազանցութիւն՝ այլուրութեան մը մտածողութիւն է, որ «հոս չեմ», կ’ըսէ․ «հոս ներկայութիւնս՝ օրէնքէ, սկզբունքէ, աւիշէ զուրկ է», կ’ըսէ․ «իրական կեանքը հոն է (…), հոն պիտի ըլլայ վաղը, հոն էր երէկ»։ Այս բնազանցականութենէն է Սփիւռքին անկարողութիւնը օտարին հետ «յարաբերութիւն ստեղծել»ու, յարաբերութիւն մը՝ որ աշխարհին «հրամցնելիք» կ’ունենայ, խորհած է ան։ Նշանեանի մտածողութիւնը՝ «վերապրողի երեւութաբանութիւն» մըն է։ Ա՛յս՝ այլ նիւթ մը։

Վ․ Օշական թէ՛ ընդունող մը չեղաւ նախա-միջնադարեան եւ միջնադարեան բնազանցութեան, եւ թէ՝ աստուծմէ անդին աստուած մը (ինք չէր գլխագրեր անունը) որոնեց, կիրքով։ Այս առնչութեամբ նամակի փոխանակում մը ունեցած եմ հետը՝ իր «Համբոյրը» քերթողագիրքին առիթով։ Սփիւռքի բնազանցութեան մը անհրաժեշտութեան իր պնդումը՝ չէր գար այն տիպի բնազանցութենէն, որ դասական եւ աստուածաբանական առումով էաբանական է։ Պարզ էր իր մտքին, թէ «ինքնութիւն» կոչուած երեւոյթը՝ յօրինուածք (construct) մըն է, որ կազմաւորուած է «լեռներու քարեր»ուն նմանող «բան»երէ, որոնք ենթակայ են «մեր ժամանակներու քաղաքակրթութեան խարտոցին»։ Սա կը նշանակէ, թէ ամէն «բան» կը խարտոցուի, այսինքն՝ չի մնար այնպէս ինչպէս որ էր։ Կը խարտոցուի՝ որպէսզի մարդիկ, ընկերութիւններ, ժողովուրդներ, ազգեր կարենան «միասին ապրիլ»։ Կամ գուցէ «ո՛չ մէկ պատճառ կամ նպատակ» կայ, եւ «ամէն ինչ հոս թափուած է շրջուած աղբակառքի մը նման»։ Գոյութիւնն ամբողջ անիմաստ է, կ’ըսէ այս փոխաբերութիւնը («Մեր Շրջապատէն Մեզ Տարբերող Եզրերու Բացայայտման Եւ Զարգացման Համար», ՏԵԲԶ)։ Ինք նաեւ գործածած է «ապիմաստ» բառը, որ կը կարծեմ՝ իր մտածման պարագային՝ ճշգրիտն է։

Թէ քաղաքակրթութիւնները կը ձգտին խարտոցելու, որպէսզի «միասին ապրիլ»ը կարելի ըլլայ՝ ատիկա չեմ կարծեր, որ վիճարկելի է, բազմաթիւ են ապացոյցները՝ թէ՛ անցեալէն, եւ թէ՝ ներկայէն։ Իսկ թէ «ամէն ինչ հոս թափուած է շրջուած աղբակառքի մը նման»՝ ատիկա գոյութիւնը զգալու, հասկնալու գոյութենապաշտ որոշ տիպի փորձառութիւն մը եւ գիտակցութիւն մըն է։ Վ․ Օշական պնդած է, թէ ազատութիւն մը եւ պատասխանատուութիւն մըն ալ է։
Ուրկէ՞ ուր՝ ահա իր ուրուականը, որ կ’ըսէ, թէ «ամէն ինչ»ի ապիմաստութեան իր համոզումը, եւ «սրբապիղծ» կամ «միթ»երու արձանները մրճահարող իր կեցուածքները՝ հրաժարում մը չեն ճշմարտութեան որոնումէն, որ ծաղիկ մը պոկելու չի նմանիր, այլ լեռն ի վեր մագլցելու։ Իրեն կը յիշեցնես, թէ «ամէն ինչ հոս թափուած է շրջուած աղբակառքի մը նման» ըսելէ յետոյ, գրած է․ «մենք պիտի ձեւացնենք, թէ այդպէս չէ, ու աւելցնենք, թէ հայկական լինելութիւնը ներզօր ուրիշ ազդակներ ալ ունի» (ՏԵԲԶ), նաեւ թէ՝ «հայկական ինքնութիւնը կազմաւորուած է դարերու ողբերգութեան, սուգի եւ հարսանիքի խառնուրդ մեր պատմական փորձառութեան ընդմէջէն» (նոյն)։ «Պիտի ձեւացնե՞նք», նախ կը զարմանաս։ Բայց ինքզինքին հետ հարազատ ըլլալու իր տեւական ճգնութիւնը երբ կը մտաբերես՝ կը փարատի զարմանքը։ Եւ կը մտածես, որ «ձեւացնել» բայը իր սովորական «կեղծել» իմաստէն տարբեր բան մըն ալ կրնայ նշանակել։ Թէեւ իր մօտ չես հանդիպած Հանս Ֆայհինկերի անուան, սակայն կ’ըսես՝ թէ կը յիշես անոր «իբրեւ թէ»ն․ ըստ որուն՝ մարդ էակը կամաւորաբար երեւակայական բացատրութիւններ կը յօրինէ, որպէսզի իր ապաբանական կացութեան բանական պատասխան տայ։ Վերապահութեամբ կ’ընդունի ըսածդ, եւ կ’ըսէ՝ թէ «ձեւացնել» նաեւ կրնայ «ձեւ տալ» կամ «ձեւաւորել» նշանակել։ Թէ՝ միայն «ձեւ տալ»ով կամ «ձեւաւորել»ով կարելի է մագլցիլ դէպի ճշմարտութիւնը։ Երեւակայութիւնը պէտք է ձեւաւորուի․ ձեւաւորուող երեւակայութիւնը յայտնաբերիչ է ճշմարտութեան։ Իրեն կ’ըսես՝ թէ գնոսեանները (gnostics) միտքդ կու գան։ Հաւանաբար ձանձրացած կամ աճապարելով՝ ըսելիքդ որուն կ’ուղղուիս՝ կը փութացնէ եւ կ’ըսէ՝ Ինչ որ դարերու ընթացքին ձեւաւորուած ինքնութիւն մըն է՝ ընդհանրական «բնութիւն» է, իսկ անոր զանցումը՝ մտածումին միայն անդին երթալը, եւ անդինին կամ «ուրիշ տեղ»ին մէջ այլուրանալ մը չէ, «ուրիշ» կամ ցնորական ժամանակին մէջ զառածիլ մը չէ, այլ «ինքզինքը մտածող մտածում մը»ն է, որ կը միտի ինքնութիւնը կազմող «ներզօր» ազդակներու կամ եզրերու բացայայտման, եւ ոչ միայն բացայայտման, այլեւ՝ զարգացման։ (ՏԵՐԶը իր բովանդակութեամբ՝ ա՛յս է, որ կ’ըսէ)։

Վ․ Օշական որեւէ ժողովուրդի յաւիտենական հոգի ունենալուն հաւատացող մը չէր, ուստի նաեւ ընդդիմամարտ մը բոլոր անոնց, որոնք յաւիտենական իսկութիւն «հայ հոգի»է խօսած էին եւ կը խօսէին։ Բայց հաստատած էր՝ թէ պատմութեան բազմազան փորձառութիւնները յատկանիշներու առանցք մը յօրինած էին։ Մեր պարագային՝ այն առանցքը «խորապէս զգացական, երազապաշտ ու ոգեպաշտ» է, գրած է (ՏԵՐԶ)։

Կ’ապրինք, գրած է, «խորապէս իմացապաշտ, գործնական քաղաքակրթութեան մը սրտին մէջ», եւ «որդեգրած ենք» զայն։ Այդ պատճառով ալ, ինչ որ կը բանաձեւուի «ներզօր» ազդակներու կամ եզրերու մասին՝ «անիրական, տարտամ ու անհամոզիչ» կրնայ թուիլ, բայց որպէսզի անոնց իրականութիւնը, մեկին ու համոզիչ ըլլալը «գոնէ մասամբ» ընդունուի, եւ ըստ կարելիութեան բացայայտուի ու զարգացուի, զանոնք «ընթերցել» է պէտք «աշուղական, յեղափոխական ու նոյնիսկ եկեղեցական երաժշտութեան ընկերակցութեամբ» (ՏԵՐԶ)։ Արդ, Վ․ Օշական հայ երաժշտութեան սոյն ընտանիքները ընկալած է իբրեւ հարազատներ, եւ երկրորդ՝ մեր փորձառութեան բարոյական առանցքին «գոնէ մասամբ» ընդունման, ապա՝ բացայայտման ու զարգացման օժանդակ միջոցներ։ Թէ ասոնք հարազատներ են՝ ինքս քիչ մը կ’ընդունիմ, որ կը պահանջէ տարածուիլ մը, որուն տեղը չէ այստեղ։ Երկրորդ կէտին համար՝ արդեօ՞ք մտածած էր, թէ երաժշտութիւնը արուեստի բոլոր միջոցներէն ամենա«բնազանց»ականն է։ Եւ օժանդակին ակնարկումը կը նշանակէ, թէ զուտ «ինքզինք մտածող մտածում»ը տեղ չի՞ հասնիր։ Սփիւռք ըլլալը՝ ոչ մէկ տեղ երթալ է, գրած է։ Կը հասկնամ՝ ոչ մէկ տեղ հասնիլ է։ «Դժուար բան է» սփիւռքեան «բնազանցութիւն» մը, ըսենք՝ տեսութիւն մը։

(Շարունակելի 2)