Չմարող անցեալը․ Արդարաբազուկ Սողոմոն Թեհլիրեանի այցելութիւնը Գանատա

Ո՛չ լինիցին երբէք ի վնաս թշուառ Ազգին Մերոյ այլ յօգուտ և ի զարգացումն նորին

Անունս Սողոմոն Թեհլիրեան է, քեմախեցի եմ:
– Քանի՞ տարեկան ես:
– 18, պարո՛ն վաշտապետ:
– Չե՞ս կարծեր, որ սխալ ըրած ես կամաւոր գալովդ, դուն դեռ պատանի ես:
– Բնա՛ւ, պարո՛ն վաշտապետ, իմ մէջս ես ուժ կը զգամ թուրքերէն վրէժ լուծելու։

Երևան․ 1919 թուականի աշունն էր․ Հ․Յ Դաշնակցութիւնը գումարեց իր 9-րդ Ընդհանուր Ժողովը։ Եւ․․․

Պերլին․ 1921 թվականի գարունն էր, Մարտի 15, հայ տառապած վրիժածարաւ հոգին միայն մէկ հարուածով՝ յանդուգն գնդակի մէկ զարկով, շանսատակ արեց Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատուին՝ Թալէաթին՝ դաջելով ազգասպան ճիւաղի ճակատին հայոց վրէժը։

Վրիժածարաւ հոգին Սողոմոն Թէհլիրեանն էր։

Եւ․․․ հայութեան տխրամած հոգիները պիտի ողջագուրուէին աւետիսով․

Վրէ՜ժը, սրբազան վրէժն էր, որ յագեցաւ․․․

Հայ ժո­ղո­վուր­դի Դատի ար­դա­րա­դատ վրի­ժա­ռու բա­զու­կը երբեք չդադարեց լինել նուիրեալը Դաշնակցութեան։ Գերմանական դատարանի կողմից ազատ արձակուելուց յետոյ, Թէհլիրեանը հաստատւում է Պելկրադում և աշխոյժ գործունէութիւն ծաւալում Հ.Յ.Դ. Պալքանեան Կեդրոնական Կոմիտէութեան կազմում։ Այնուհետեւ տեղափոխւում ԱՄՆ, ուր դաշնակցական իր գործունէութիւնը շարունակում արդէն Արեւմտեան Շրջանի մէջ։

Թէհլիրեանի գործունէութեան մասին կարդում ենք նաև Գանատայի ՀՅԴ արխիւի էջերում․

1924 թուական, Ապրիլի 14-ին, ՀՅԴ Պրենտֆորտի (Օնթարիօ) 9-րդ ընկերական ժողովի արձանագրութիւնը, ուր ՀՅԴ Շրջանային խորհրդի նամակով յայտնում են, որ  նոյն ամսու 20-ին Շրջանային խորհրդի կողմից ընկեր Մելիք Յակոբեանը, ընկերակցութեամբ Սողոմոն Թէհլիրեանի, որ պէտք է «յառաջ տանի ներքին հանգանակութիւնը» ներկայ են լինելու Պրենտֆորտում։  Հանգանակութիւնը պէտք է կազմակերպուէր ի օգուտ երկրի կազմակերպական կարիքների․

Ժողովին որոշւում է «ամսու 20-ին ունենալ զուտ ընկերական-համակրական հաւաքույթ մը Խրիմեան գրադարանը»։

Եւ ապա․

«Արձանագրութիւն ընկերական-հաւաքոյթի

Ապրիլ 20, 1924-ին,  Պրէնթֆորտի ՀՅԴ կոմիտեի նախաձեռնութեամբ տեղի ունեցաւ ընկերական-համակրական հավաքոյթ մը ներկայութեամբ ընկեր Ս․ Թէհլիրիանին, ՀՅԴ Խրիմեան գրադարանը։

Հաւաքոյթը բացուեցավ յոտնկայս երգելով «Մեր Հայրենիքը»։

 Խօսեցաւ ընկեր Սողոմոն Թէհլիրեան, որը որոշապէս յայտնեց թէ հայ ժողովուրդը այլևս տեսած է թէ թշնամու դէմ խղճմտանքով վարուիլը անօգուտ է և թէ ան որոշեր է վարուիլ թշնամու հետ այնպիսի սառնասրտութեամբ որպէս վերջինը կը վարուի մեր հետ»

 Ակնյայտ է, Արդարահատոյց մահավճռի հարուածը, յագեցած վրէժն անգամ պատճառ չէր եղել նրան ներելու թշնամուն։ Եւ, փաստօրէն, երբե՛ք և երբե՛ք։

Պատահական չէր, որ Թէհլիրեանի յուշերում դաջուել էին Արմէն Գարոյի 1914թ-ի Յուլիսի 4-ին, Խալիլ պէյի տանը Թալէաթի հետ ուեցած վերջին լուրջ խօսակցութիւնը, որը հետագայում նա պիտի յուշագրեր․ «Դուք կը կարծէք, թէ յաջողելու էք խոստումներով մեզ քնացնել այստեղ, եւ երկրին մէջ ալ այնպիսի տնտեսական-քաղաքական պայմաններ ստեղծել, որ Հայաստանը դատարկուի հայերէն եւ դուք միանգամ ընդ միշտ ազատիք հայկական հարցէն։ Կը սխալիք ձեր հաշիւներուն մէջ։ Մենք ձեզ այդքան ժամանակ չենք տալու, որ ձեր ծրագիրները գործադրէք։ Մեր ազգային գիտակցութիւնը այնքան զարգացած է, որ մենք պիտի նախընտրենք քարուքանդ ընել այս մեծ շէնքը, որուն անունն է օսմանեան կայսրութիւն եւ ձեզ թոյլ չտալ, որ տեսնէք Հայաստանն առանց հայու։ Մենք առաջուայ հայ յեղափոխականներն ենք եւ ձեզի կ’ըսենք այն, ինչ միշտ ըսեր ենք»

Հայ յեղափոխականները ցայսօր էլ չթողեցին աշխարհին ազատուելու հայկական հարցից, թոյլ չտուեցին տեսնել Հայաստանն առանց հայի։ Նրանք աշխարհին հաստատեցին ազգային մեր ինքնավստահութիւնն ու արժանապատուութիւնը, և շարունակում են հաստատել հայոց դատի պահանջատիրութիւնն ու հատուցումը։

Պերլին, 1921 թուական․ Մահավճռից վայրկեաններ անց․

Թէհլիրեան․ «Համակուած էի հոգեկան այնպիսի մի ներքին գոհունակութեամբ, որի նմանը չէի ապրել երբեք․․․ կաշկանդուած հոգիս ազատ ու լայնարձակ թռրում էր․ կարծես էութեամբ ձերբազատուած՝ մտքերս շրջան էին անում աշխարհի ծանօթ բոլոր անկիւններում․․․»

Կրկին Պերլին, կրկին 1921 թուական։ Դատավարութիւն․

Թէհլիրեան․

– Ինքնզինքս յանցաւոր չեմ համարեր, որովհետեւ խիղճս հանգիստ է։

Արմինէ Մուքոյեան Թաշճեան