ՉԷՈՒԹԵԱՆ ՓԱՍՏԸ, ՎԵՐՋԱՊԷՍ… Ժահրէն (և ամէն բանէ) անդին

Խ. Տէր Ղուկասեան

«Վաղուց թէև իմ հայեացքը անյայտին է ու հեռւում,

ու իմ միտքը իմ սրտի հետ անհուններն է թափառում»

Յովհաննէս Թումանեան, Հայրենիքիս հետ

Քորոնագրութիւն

Անտրէ Կլիւքսմանն (André Gluksmann 1937 – 2015 իր Պատերազմի Խօսոյթը (Le Discours de la guerre, Paris, Le Livre de Poche, 1985) գործի ներածականին մէջ կը նկարագրէ Ժան Փօլ Սարթրի (Jean Paul Sartre) հակազդեցութիւնը երբ թերթին մէջ կը կարդայ Հիրոշիմայի վրայ 6 Օգոստոս 1945ին արձակուած կորիզային ռումբին լուրը: Փիլիսոբան, կ’ըսէ Կլիւքսմանն, անակնկալի չի գար, չ’այլայլիր. «Մահկանացութեանս փաստը, վերջապէս», կը խորհրդածէ:

Իրական թէ երևակայական Սարթրեան այս հակազդեցութիւնը կորիզային զէնքի յայտնութեան գերագոյն փաստն է մարդկութեան գոյութենական սահմանափակումին: Կորիզային «սարսափի հաւասարակշռութեան» միաժամանակ անհեթեթ և ռազմավարականօրէն բանական տրամաբանութեամբ յատկանշուեցաւ 20րդ դարու երկրորդ կէսը: Միջազգային յարաբերութիւններու ամէն մասնագէտ, ի մասնաւորի անոնք որոնք ուսումնասիրած են զինարշաւի և ապազինման ոլորտը, գիտէ որ ոչ մէկ զանգուածային կոտորածի զէնք (weapons of mass destruction, WMP), քիմիական թէ բնագիտական, չունի կորիզային զէնքի տեսանելի ահաւորութիւնը, որ անոր լայնամասշտապ քանդումի կարողութիւնը չէ միայն այլ՝ այդ կարողութեան անհամեմատելի արագութիւնը: 1980ական թուականներու առաջին կէսին, Պաղ Պատերազմի վերջին հանգրուանին, երբ ԱՄՆի և Խորհրդային Միութեան վերանորոգ զինարշաւը յանգած էր 50-60 հազար կորիզային արտադրութեան, գիտական ուսումնասիրութիւն մը զգուշացուց կորիզային պատերազմին պիտի յաջորդէր «կորիզային ձմեռ» մը (nuclear winter), ընդ որում միայն ընդյատակեայ արարածները -բզէզներ և առնէտներ- պիտի կարենային վերապրիլ: “Mother, will they drop the bomb?”. Pink Floydի «The Wall» ստեղծագործութեան այդ տողը թերևս ամենէն տպաւորիչ արտայայտութիւնն է այդ օրերուն տիրող համամարդկային անձկութեան -ի մասնաւորի Եւրոպայի մէջ:

Գոյութենական փիլիսոփային համար, հետևաբար, «Մարդ արարածի մահկանացութեան» փաստը, կամ՝ Թումանեանի «թափառական աշուղ»ի տողերով՝ «Մենք մահին ենք, մահը՝ մերը» (Թմկաբերդի առումը) ճշմարտութիւնը, այլևս նիւթական իրողութիւն էր, աւելի իրական քան «Աստծոյ մահ»ուան վարկածը որ, ի դէպ, ոչ իսկ մտածողութեան առարկայ էր իրեն համար: Սարթր, յիշեցնենք գոյութենականութեան պաշտպանութեան իր դասական գրութիւնը կ’աւարտէ հետևեալ պարբերութեամբ.

« L’existentialisme n’est pas tellement un athéisme au sens où il s’épuiserait à démontrer que Dieu n’existe pas. Il déclare plutôt : même si Dieu existait, ça ne changerait rien ; voilà notre point de vue. Non pas que nous croyions que Dieu existe, mais nous pensons que le problème n’est pas celui de son existence ; il faut que l’homme se retrouve lui-même et se persuade que rien ne peut le sauver de lui-même, fût-ce une preuve valable de l’existence de Dieu. En ce sens, l’existentialisme est un optimisme, une doctrine d’action, et c’est seulement par mauvaise foi que, confondant leur propre désespoir avec le nôtre, les chrétiens peuvent nous appeler désespérés. » (L’Existentialisme est un humanisme, 1945)

Պաղ Պատերազմէն յետոյ, կորիզային քանդումի սարսափը կարծես չքացաւ, հակառակ որ «կորիզային ակումբ»ը ընդլայնուեցաւ՝ Իսրայէլի, Հնդկաստանի, Փաքիստանի և Հիւսիսային Քորէայի բացայայտ կամ ոչ բացայայտ «անդամագրութեամբ»: Կորիզային սպառնալիքը առկայ է, բայց ոչ անոր ուրուականը: Թերևս որովհետև մարդկութիւնը ականատես է բնասպանութեան և կլիմայական փոփոխութեան դանդաղ Ափոքալիփսին՝ «նոր նորմալը» ինչպէս Փօլ Քրուկման կը բնութագրէ (Paul Krugman, “Apocalypse Becomes the New Normal”, The New York Times, 20 Յունուար 2020): Բայց հարցական է եթէ Սարթր, որ Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմի սկիզբին ֆրանսական ուժերուն մէջ ծառայած է որպէս օդրևութաբան, «մահկանացութեան փաստ» պիտի տեսնէ եթէ, ըսենք, միանար զուիցերիական Ոչ-Կառավարական Կազմակերպութիւններու արշաւախումբի կազմակերպած թաղման երթին Կիրակի 22 Սեպտեմբեր 2019ին, Կլիմայի Գագաթաժողովի նախօրեակին, դէպի Աւստրիոյ սահմանին վրայ գտնուող Փիզոլ սառցակոյտը: Գիտականօրէն ամենէն աւելի ուշադրութեան արժանի դարձած այդ սառցակոյտը, օդի ջերմացման պատճառով այնքան կորսնցուցած է սառոյցի իր զանգուածը որ արդէն դադրած է գիտական հետաքրքրութեան առարկայ ըլլալէ: Կամ՝ եթէ ականատես ըլլար Աւստրալիոյ հրդեհներուն, որոնց պարզած տեսարանները ըստ ՆԱՍԱյի Աքուա արբանեակէն առնուած լուսանկարներուն 4 Յունուար 2020ին համազօր էր Հիրոշիմայի պարզած տեսարանին կորիզային յարձակումէն յետոյ (Dawn Stover, “Australia’s “firenadoes” summon images of Hiroshima atomic bombs” The Bulletin of Atomic Scientist, 14 Յունուար 2020): Ֆրանսայի ազատագրումէն անմիջապէս յետոյ, Սարթր, Սիմոնը Տը Պովուար և Ալպեր Քամիւ Նիւ Եորք այցելեցին: Այդ այցելութիւնը, ըստ Ռապըրթ Զարեթսքիի, լայն արձագանգ գտաւ ԱՄՆի ամենակարևոր պարբերաթերթերու մէջ գոյութենական մտածողներու վկայութիւնը Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմի և նացի-ֆաշականութեան սարսափներուն պարզ դարձուց համամարդկային յանձնառութեան հրամայականը ի հեճուկս գոյութեան անհեթեթութեան: Այսօր, “… an American does not need an advanced degree in phenomenology to grasp the human cost exacted by the domestic and foreign policies pursied by President Donald Trump’s administration. But existentialism reminds us of our responsibility toward not just those lives, but our own life as well -at least, that is, if we want to believe that absurdity is a description, but not our fate.” (Robert Zaretsky, “Make America Existentialist Again”, Foreign Policy, 20 Օգոստոս 2019) Յօդուածագիրը ի մտի ունի ամբողջատիրութիւններու և անազատական ժողովրդավարութիւններու (illiberal democracies) դէմ պայքարելու յանձնառութիւնը: Բայց կարելի է և նոյն հիմնաւորումով մատնանշել համամարդկային աղէտները: Արդ, ԱՄՆը, Չինաստանի և Հնդկաստանի կողքին, օդի ապականացման ամենամեծ պատասխանատուներէն մէկն է, իսկ Թրամփ՝ Փարիզի Համաձայնութիւնը ուրացողը:

Քաղաքակրթական փլուզման սպառնալիքի այս բոլոր ազդանշանները Սարթրի համար չեն կրնար գոյութենական փաստ ըլլալ, այնքան նշանակալից կերպով որքան է կեանքի անմիջական ժխտումի կարելիութեան նիւթական փաստը որ կորիզային ռումբն է: Սարթր շատ հաւանաբար հիացումով գրէր Կրեթա Թհամպերկի մասին (Greta Thumberg): Բայց այդ մէկը պիտի ընէր որպէս գոյութենական մարդասիրութեան գործ: Այլապէս՝ բնասպանութիւնը թէ կլիմայական փոփոխութիւնը չեն կրնար փիլիսոփայական գերագոյն ոստում մը ըլլալ՝ գոյութենականութեան ճշմարտութեան նիւթական փաստի իմաստով:

Բայց երևակայենք Սարթրը 10 Ապրիլ 2019ին, երբ Քաֆէ Տէ Ֆլոր, դուրսը անշուշտ քանի ծխամորճը բերանն է, իր բջիջային վրայ Տհը Նիւ Եորք Թայմզը աչքէ կ’անցնէ և կը կարդայ թերթի թղթակիցներէն Dennis Overbyeի յօդուածը. “Darkness Visible, Finally: Astronomers Capture First Ever Image of a Black Hole”: Մէկ օր առաջ, առաջին անգամ ըլլալով, գիտնականները յաջողած էջէին նկարել Սև Խոռոչ մը: “We have seen what we thought was unseeable”, կ’ըսէ գիտնականներէն մէկը, ակնարկելով տիեզերքի այն երևոյթին ուր “matter, space and time come to an end and vanish like a dream.” Սարթր պիտի դիտէ համացանցի վրայ տեղադրուած նկարները, պիտի հիանայ անոնցմով, յետոյ գրպանէն պիտի հանէ L’être et le néant-ի մէկ օրինակը, ուր նշումներ ըրած էր նոր հրատարակութեան մը համար, և պիտի ըսէ

• Չէութեան փաստը, վերջապէս…

15 Ապրիլին Սարթրի մահուան 40ամեակն էր: Փարիզի Սէն Ժերմէն թաղամասի մէջ նախատեսուած էին նախատեսուած էին յատուկ միջոցառումներ: Քորոնաժահրը թոյլ չտուաւ որ անոնք իրականանան: Բայց, հետևելով չիլէցի հոգեբան և ֆեմինիստական մտածող Քոնսթանսա Միչէլսոնի հաստատումին՝ «կեանքը տանելի է միայն գոյութենական բանաստեղծութեամբ» (“La vida solo se soporta con una poética de la existencia” -Natalia Ginzburg, “Entrevista con Constanza Michelson. “Nos quedamos sin futuro”, Revista Ñ, 14 Մարտ 2020, էջ 11), թերևս կարելի է Սարթրին յիշել փորթուգալացի Ֆեռնանտօ Փեսսոայի (Fernando Pessoa) անգլերէն բանաստեղծութիւններէն 33րդ սոնեթը, ուր մտածողութեան էութիւնը ան կը տեսնէ գոյին և չէութեան հաւասարութեան մէջ.

“This paradox of having, that is nought

In the world’s meaning of the things it screens,

Is yet true of the substance of pure thought

And there means something by the nought it means.

For thinking nought does on not being confer,

As giving not is acting not to give,

And, to the same unbribed true thought, to err

Is to find truth, though by its negative.

So why call this world false, if false to be

Be to be aught, and being aught Being to be?”

(Fernando António Nogueira Pessoa, 35 Sonnets)