Հայաստան-Սփիւռք Յարաբերութիւններում Ներդրուելիք Նոր Համակարգի Քննութիւն

ՎԱՀԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ

Շուտով Հայաստանի խորհրդարանում քննարկուելու եւ ընդունուելու է «Կառավարութեան կառուցուածքի եւ գործունէութեան մասին» օրէնքում փոփոխութիւններ եւ լրացումներ կատարելու մասին նոր օրէնքը: Նշեալ եւ յարակից օրէնքների նախագծերի փաթեթի վերաբերեալ Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան օրէնսդրական նախաձեռնութեանը Հայաստանի կառավարութիւնը հաւանութիւն էր տուել 2019 թուականի մարտի 7-ի որոշմամբ:

Ներկայումս պաշտօնապէս շրջանառութեան մէջ դրուած, սակայն ԱԺ նստաշրջանի օրակարգում դեռեւս չընդգրկուած, հարցերի ցանկում գտնուող օրէնքի նախագծի համաձայն, սփիւռքի նախարարութիւնը լուծարուելու է, իսկ դրա փոխարէն վարչապետի աշխատակազմում ստեղծուելու է սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարի գրասենեակ:

Առանձին քննարկման նիւթ է Հայաստանի իշխանութիւնների կողմից իրականացուող այս մեծածաւալ փոփոխութիւնների ընկերային բաղադրիչը: Ելնելով օրէնքի նախագծում տեղ գտած ձեւակերպումներից` կարող ենք առանձնացնել կրճատումների պայմանական երեք փուլ: Առաջին փուլում (օրէնքի ընդունումից անմիջապէս յետոյ) կրճատուողների թիւը կարող է հասնել մի քանի տասնեակի, մի քանի ամսուայ մէջ նախատեսւում է իրականացնել կրճատումների երկրորդ փուլը (այդ ընթացքում նախատեսւում է կրճատել կրկնուող (աջակցող) ստորաբաժանումների գործառոյթները, եւ կրճատուելու է մի քանի հարիւր մարդ), կրճատման  հարցին անդրադարձ կարող է լինել հետագայ աշխատանքային գործունէութեան արդիւնքում (երրորդ պայմանական փուլ): Քանի որ յստակ չի սահմանուած, թէ քանի՛սն են կրկնուող ստորաբաժանումներում նոյն գործառոյթներն իրականացնող անձինք, ապա կարող ենք «մի քանի հարիւր» անորոշ ձեւակերպան տակ հասկանալ մինչեւ 1000 մարդու, ովքեր կրճատուելու են երկրորդ փուլում:

Կրճատումների մեծ ալիք է լինելու նաեւ երրորդ փուլում, երբ արդէն, յայտարարուած մրցոյթների եւ կարողութիւնների գնահատման հիման վրայ, աշխատանքը կորցնելու վտանգի առջեւ են յայտնուելու հազարաւոր մարդիկ: Թէ որքանով է նպատակայարմար այլընտրանքային աշխատատեղերի ստեղծման ուղղութեամբ էական տեղաշարժերի բացակայութեան պայմաններում աշխատանքից զրկել այդքան մարդու` այլ քննարկման առարկայ է: Փաստենք միայն, որ նման պայմաններում էականօրէն նուազելու է նաեւ այդ հազարաւոր մարդկանց աշխատավարձերի միջոցով ձեւաւորուող Հայաստանի ՀՆԱ-ն:

Առաջ անցնելով` նշենք, որ, չնայած դեռեւս չի հաստատուել սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարի գրասենեակի կանոնադրութիւնը, այդուհանդերձ, նախագծի 14-րդ յօդուածի 5-րդ կէտով որոշակի գաղափար ենք կազմում գլխաւոր յանձնակատարի եւ նրա գրասենեակի նպատակների, խնդիրների եւ գործառոյթների մասին: Ըստ այդմ, գրասենեակի նպատակներն ու խնդիրներն են սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարի լիազօրութիւնների իրականացմանը մասնագիտական օժանդակութիւնը եւ անհրաժեշտ աջակցութիւնը, վարչապետի կողմից սփիւռքի հետ քաղաքականութեան ապահովման եւ սփիւռքի հետ տարուող աշխատանքների միասնականութեան ապահովման գործառոյթների եւ դրա շրջանակներում գլխաւոր յանձնակատարի կողմից իրականացուող աշխատանքների կատարմանն աջակցութիւնը: Իր հերթին, սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարին վերապահւում է վարչապետի` սփիւռքի հետ կապուած քաղաքականութեան ապահովման եւ սփիւռքի հետ տարուող աշխատանքների միասնականութեան ապահովման կազմակերպումը (այդ թւում` սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարի գրասենեակի միջոցով), որի շրջանակներում իրականացուող գործառոյթները սահմանում է վարչապետը:

Նախագծի «Հիմնաւորումներ» բաժնում շարադրուած է, որ նախարարութեան փոխարէն` առաջարկւում է ստեղծել եռաստիճան սեղմ համակարգ, որի առաջին մակարդակում կը մասնակցի վարչապետը` սփիւռքի հետ կապուած քաղաքականութեան ապահովման եւ սփիւռքի հետ տարուող աշխատանքների միասնականութեան ապահովման լիազօրութիւններով: Երկրորդ մակարդակում դերակատարութիւն կ՛ունենայ վարչապետի կողմից նշանակուող սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարը, որը կը լինի հայեցողական պաշտօնեայ վարչապետի աշխատակազմում, եւ որի հիմնական դերակատարութիւնը կը լինի վարչապետի` սփիւռքի հետ կապուած քաղաքականութեան ապահովման եւ սփիւռքի հետ տարուող աշխատանքների միասնականութեան ապահովման լիազօրութիւնների իրականացման կազմակերպումը: Ստորին մակարդակում կը լինի սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարի գրասենեակը, որի նպատակներն ու խնդիրներն են լինելու սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարի լիազօրութիւնների իրականացմանը մասնագիտական օժանդակութիւնը եւ անհրաժեշտ աջակցութիւնը, վարչապետի կողմից սփիւռքի հետ կապուած քաղաքականութեան ապահովման եւ սփիւռքի հետ տարուող աշխատանքների միասնականութեան ապահովման գործառոյթների եւ դրա շրջանակներում սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարի կողմից իրականացուող աշխատանքների կատարմանն աջակցութիւնը:

Աւելացնենք նաեւ, որ նախագծի հիմնաւորման 2-րդ կէտով («Առաջարկուող կարգաւորման բնոյթը») սահմանւում է նորաստեղծ սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարի գրասենեակի հաստիքների թիւը, եւ հետագայ մի քանի ամսուայ ընթացքում (պայմանական 2-րդ փուլ) ակնկալւում է այդ հաստիքների քանակը կրճատել` թողնելով ընդամէնը 20-25 հաստիք (ներկայումս Հայաստանի  սփիւռքի նախարարութեան աշխատակիցների թիւը 8 տասնեակի սահմաններում է):

Ելնելով վերոնշեալից` կատարենք մի շարք դիտարկումներ:

Առաջին. սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարը կամ իր գրասենեակը չեն ունենալու ծրագրեր իրականացնելու գործառոյթներ, այդ մասին մարտի 21-ին տուած իր հարցազրոյցում հաստատել է նաեւ Հայաստանի սփիւռքի նախարարի պարտականութիւնները կատարող Բ. Տէր Գրիգորեանը: Նրանց, բնականաբար, այդ մասով չի յատկացուելու նաեւ պիւտճէ: Վերջիններս, փաստօրէն, կատարելու են 12 նախարարութիւնների` սփիւռքի ուղղութեամբ այս կամ այն կերպ իրականացուող աշխատանքները համադրելու (սփիւռքի հետ տարուող աշխատանքների միասնականութեան ապահովում) խնդիրը: Նախագծից երեւում է, որ սփիւռքի հետ կապուած քաղաքականութեան եւ սփիւռքի հետ տարուող աշխատանքների միասնականութեան ապահովման լիազօրութիւնները իրականացնում է վարչապետը, իսկ գլխաւոր յանձնակատարին վերապահուած է այդ աշխատանքների կազմակերպումը:

Եթէ վերոնշեալ ձեւակերպումներն աւելի պարզ լեզուով ներկայացնենք, ապա կը ստացուի, որ այս դէպքում սփիւռքի «նախարարը» վարչապետն է, գլխաւոր յանձնակատարը նրա` այդ գծով աշխատանքների կազմակերպիչը կամ, այլ կերպ ասած, գլխաւոր օգնականը, իսկ յանձնակատարի գրասենեակի երկու տասնեակ աշխատակիցները լինելու են վարչապետի` սփիւռքի գծով գլխաւոր օգնականի օգնականները:

Երկրորդ յանձնակատարը կամ վերջինիս գրասենեակը չեն ունենալու նաեւ նախարարներին կամ նախարարութիւնների համապատասխան ստորաբաժանումներին յանձնարարութիւններ տալու, հետեւաբար նաեւ` հաշուետուութիւններ պահանջելու իրաւասութիւններ: Կարճ ասած` յանձնակատարն, իր փոքրիկ անձնակազմով, գործելու է վարչապետի անունից եւ հանդիսանալու է վարչապետի աշխատակազմից եկող հրամաններն ու կարգադրութիւնները «mulberry» համակարգով ցրող, վարչապետի անունից այս կամ այն գերատեսչութեան թղթերը մէկ այլ գերատեսչութեանը փոխանցող կամ, այլ կերպ ասած, թուղթ շրջանառող, «գործ տանող-բերող» եւ միջնորդական այլեւայլ թեքնիք ծառայութիւններ իրականացնող մի կառոյց:

Յանձնակատարն, իր հերթին, վարչապետին կցուած, այցելելու է արտերկրի համայնքներ եւ, որպէս սովորական օգնական, ծոցատետրում նշումներ է կատարելու տուեալ համայնքի խնդիրների կամ պահանջների մասին:

Միգուցէ յանձնակատարի գրասենեակը տարբեր առիթներով (հարցազրոյցներ, ելոյթներ կամ գործուղումներ) կարեւորի այն 4 ուղղութիւնները, որոնց մասին յայտարարել է Բ. Տէր Գրիգորեանն իր հարցազրոյցում, այն է` հայրենադարձութիւն եւ համարկում, հայապահպանութիւն եւ համայնքներին աջակցութիւն, համահայկական օրակարգի ձեւաւորում եւ սփիւռքի ներուժի ներգրաւում երկրի զարգացման գործընթացներում: Այդուհանդերձ, արդէն պարզորոշ է, որ դրանք լինելու են ձեւական յայտարարութիւններ: Իրականում ո՛չ յանձնակատարը, ո՛չ, առաւել եւս, գրասենեակը, չունեն նման լիազօրութիւններ: Ինչպէս նշեցինք, այդ գործառոյթներն ամբողջովին վերապահուած են վարչապետին, եւ յանձնակատարն իր գրասենեակի միջոցով այդ ոլորտի հարցերը ընդամէնը բաշխելու է համապատասխան նախարարութիւնների միջեւ: Եզրակացութիւնն այս մասով հետեւեալն է` յանձնակատարի գրասենեակի ազդեցութիւնը եօթ միլիոնանոց հայկական սփիւռքի վրայ բովանդակային առումով գրեթէ զրոյական է:

Յաւելեալ փաստենք, որ այստեղ ճիշդ են այն ընդդիմադիր գործիչները, ովքեր մեղադրում են Ն. Փաշինեանին սուփերվարչապետական համակարգի ստեղծման մէջ: Աւելի՛ն. վերլուծութիւնից պարզորոշ է դառնում, որ այդ սուփեր համակարգի մէջ էլ սուփեր դերակատարութիւն է վերապահուած անձամբ վարչապետին:

Երրորդ. հայկական սփիւռքին առնչուող գործերը վարչապետի կողմից իրականում կազմակերպուելու են ըստ ոլորտների, յանձնակատարի գրասենեակի խողովակներով` իւրաքանչիւր ոլորտին համապատասխան նախարարութիւնների միջոցով: Ինչպէս պատկերաւոր նշել է Բ. Տէր Գրիգորեանը, սփիւռքի մէկ նախարարութեան փոխարէն` հիմա իրենք ունենալու են 12 նախարարութիւն, որոնք զբաղուելու են սփիւռքի հարցերով: Նախարարի պարտականութիւնները կատարող պաշտօնեան ի նկատի ունի գործառոյթների բաշխումն` ըստ ոլորտների, որտեղ իւրաքանչիւր նախարարութիւն արծարծելու է իր ոլորտին առնչուող խնդիրները: Ներդրուող համակարգին սեւեռուն հայեացք նետելով` պարզ է դառնում, որ օրէնքի նախագծում սահմանուած եռաստիճան համակարգի բոլոր երեք աստիճանները, այն է` վարչապետ, գլխաւոր յանձնակատար եւ յանձնակատարի գրասենեակ, իրականում յանձնարարականներ իջեցնողներ են, ոչ թէ` կատարողներ:

Կատարողներն իրականում նախարարութիւնների այս կամ այն ստորաբաժանումներն են: Իսկ թէ ինչպէ՞ս, ի՞նչ մեքանիզմներ են գործելու, ունե՞ն արդեօք նախարարութիւնները նման ստորաբաժանումներ, տուեալների համահաւաք շտեմարան, ինչպէ՞ս են տիրապետելու սփիւռքի բազմաշերտ ու նրբին խնդիրներին` դեռ ոչինչ պարզ չէ: Ակնյայտ է, որ եթէ գործելու է «սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարը ծանօթանալու է խնդիրներին, ներկայացնելու է վարչապետին, վարչապետն էլ իր հերթին գլխաւոր յանձնակատարի գրասենեակի միջոցով յանձնարարականներ է իջեցնելու այս կամ այն նախարարութեանը» մեքանիզմը, ապա այն ի սկզբանէ դատապարտուած է ձախողման: Կասկածից վեր է, որ ինչ-որ նախարարութեան միջին օղակի վարչութեան ինչ-որ բաժին կամ այդ ստորաբաժանման ինչ-որ աշխատակից հազիւ թէ կարողանայ իրականացնել այնպիսի ծրագրեր, որպէսզի լուծելի դառնան իր ոլորտին (օրինակ` տնտեսական, կրթական եւ այլն) առնչուող հսկայածաւալ խնդիրները:

Չորրորդ. Բ. Տէր Գրիգորեանը նաեւ յայտարարել է, որ ծրագրային ուղղութեամբ պիւտճէի չտրամադրման պայմաններում աւելանալու են գործուղումներին յատկացուող ծախսերը, որի շնորհիւ գլխաւոր յանձնակատարը աւելի շատ է լինելու համայնքներում` խնդիրներին աւելի մօտիկից ծանօթանալու համար: Այստեղ էլ պէտք է փաստել, որ հարիւրաւոր երկրներում առկայ հայկական համայնքներ պարբերաբար այցելելը զուտ թեքնիք  առումով հնարաւոր չէ, եթէ անգամ այդ այցերը տեւեն ընդամէնը մի քանի օր: Դա նշանակում է, որ գլխաւոր յանձնակատարը պարզապէս «ապրելու է» դրսում:

Ներդրուելիք համակարգի վերլուծութիւնը թոյլ է տալիս ենթադրելու, որ, օրինաչափօրէն, որպէս սփիւռքի հետ անմիջականօրէն ծրագրեր իրականացնող գերատեսչութիւններ, հայկական համայնքներ պէտք է այցելեն նախարարութիւնները ներկայացնող պաշտօնեաները, եւ դա է միակ արդիւնաւէտ ուղին: Այստեղ էլ պէտք է փաստել, որ ամէն երկիր չէ, որտեղ կարող են հեշտութեամբ եւ առանց դժուարութիւնների այցելել Հայաստանի պաշտօնեաները: Շատ են դէպքերը, երբ անհրաժեշտ են յատուկ այցեհրաւէրներ, եւ ինքնակամ (առանց տուեալ երկրի իշխանութիւններին տեղեակ պահելու) այցելութիւնները տեղիք են տալիս տհաճ միջադէպերի: Այդպիսի երեւոյթի վառ օրինակ էր ս/թ փետրուարին Հայաստանի ԿԳ նախարար Ա. Յարութիւնեանի այցը Վրաստան, որտեղ ոեւէ վրացական պաշտօնեայի կողմից չարժանանալով ընդունելութեան կամ պատշաճ վերաբերմունքի` նախարարն ստիպուած էր այցի կէսից վերադառնալ Երեւան եւ չմասնակցել Ջաւախքում հիմնուած «Արմաթ» կենտրոնի բացման արարողութեանը: Վրացական կողմն իր նման նոթայով հասկացրեց, որ այսուհետ, առանց յատուկ հրաւէրի, ոեւէ պաշտօնեայ պէտք չէ այցելի երկիր:

Այդպիսով, եթէ նախկինում Հայաստանի սփիւռքի նախարարութիւնը լիազօրուած էր եւ իրականացնում էր որոշակի ծրագրեր, ապա ներկայումս Վրաստանի ուղղութեամբ, մեր յստակ համոզմամբ, որեւէ նախարարութիւն չի կարողանալու իրագործել որեւէ ծրագիր` այն պարզ պատճառով, որ այլ երկրի տարածքում մէկ այլ երկրի պետական գերատեսչութիւն (արտաքին գործերի, կրթութեան, մշակոյթի, մարմնակրթութեան  եւ այլն) ինչ-որ միջոցառում կամ ծրագիր իրագործելու համար պէտք է ունենայ այդ երկրի իշխանութիւնների համաձայնութիւնը: (Յիշեցնենք` սփիւռքի գործերի գլխաւոր յանձնակատարի գրասենեակը չունի սփիւռքում ծրագրեր իրականացնելու լիազօրութիւններ, հետեւաբար, այդ իմաստով նաեւ` անելիքներ): Նման փակուղային իրադրութիւն առաջանալու է բազմիցս, եւ Վրաստանը, բնականաբար, միակը չէ այդ երկրների շարքում: Նոր համակարգի ներդրմամբ, փաստօրէն, այս հողի վրայ եւս հսկայական դժուարութիւններ են առաջանալու:

Ի մի բերելով` նշենք, որ Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւններում հապճեպօրէն եւ առանց լայն քննարկումների կամ, կարելի է ասել, միանձնեայ որոշմամբ ներդրուելիք նոր համակարգով ստեղծւում է քաոսային իրավիճակ: Նշեալ յարաբերութիւնների մէջ ներքաշուած են ե՛ւ բոլորը ե՛ւ ոչ մէկը, արդիւնքում որեւէ մի օղակ ամբողջական պատասխանատուութիւն չի կրելու եւ հաշուետու չի լինելու սփիւռքի առջեւ: