Երբ (միւս) Չինաստանն արթննայ…

Խ. Տէր Ղուկասեան

Ֆրանսացի քաղաքական գործիչ և գրող Ալէն Փեյրըֆիթթ (Alain Peyrefitte) 1973-ին հրատարակեց Երբ Չինաստանն արթննայ… աշխարհը պիտի դողայ (Quand la Chine s’éveillera… le monde tremblera) փորձագրութիւնը, որ օրին արժանացաւ համաշխարհային ուշադրութեան և երկու առիթներով վերահրատարակուեցաւ: Գիրքը լոյս տեսաւ ֆրանսական խորհրդարանական պատուիրակութեան մը հետ հեղինակին Չինաստան կատարած այցելութենէն երկու տարի յետոյ: 1971-ին, ասիական երկիրը տակաւին կ’ապրէր 1968-ի «Մշակութային Յեղափոխութեան» մթնոլորտը, իրադարձութիւն/երևոյթ մը, որ մինչև հիմա դժուար ընկալելի է:

Մէկ տարի յետոյ, ԱՄՆ-ի նախագահ Ռիչըրտ Նիքսընի պատմական այցելութիւնը սկիզբ պիտի տար Չինաստանի զարթօնքի գործընթացին: «Զարթօնք»ը հոս պիտի հասկնալ արթննալու գոյականին իմաստով, և ոչ թէ Վերածնունդի, այսինքն Եւրոպական ցամաքամասին վրայ Միջնադարուն յաջորդող պատմական ժամանակաշրջանին որ ուղի հարթեց 18-րդ դարու Լուսաւորութեան և 19-րդ դարու Արդիականութեան, որ, իր կարգին, տարածուեցաւ աշխարհով մէկ ներառեալ նախկին Օսմանեան Կայսրութիւն (հայ ժողովուրդի Զարթօնքը և արաբական Նահտան, օրինակի համար) և Ասիա ներառեալ Չինաստան և Ճափոն: Չինաստանի նորագոյն զարթօնքը պէտք է հասկնալ որպէս միջազգային յարաբերութիւններու մէջ ինքնահաստատման գործընթաց:

Այսպէս, անմիջապէս որ Ուաշինկթըն և Պէյճինկ իրենց յարաբերութիւնները բնականոնացուցին, Չինաստան ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան Խորհուրդի մաս կազմեց, ընդունուեցաւ որպէս կորիզային հզօրութիւն: Այդուհանդերձ, յաջորդ երկու տասնամեակին, մինչև 21-րդ դար, ընդհանրապէս հեռու մնաց մեծապետական հակամարտութեանց բեմահարթակէն, ուր ԱՄՆ ու Խորհրդային Միութիւնը մինչև Պաղ Պատերազմի աւարտ կը մնային երկու գեր-հզօր պետութիւնները: Պաղ Պատերազմէն անմիջապէս յետոյ, միաբևեռ աշխարհակարգին մէջ, Գեր-հզօրի սթաթուսը մնաց միայն ԱՄՆ-ին:

Պատմաբան Փօլ Քեննետիի (Paul Kennedy) 1987-ի Մեծ Պետութիւններու Վերելքն ու Անկումը (The Rise and Fall of Great Powers) դասական գործին կողքի գծանկարը խօսուն է այս իմաստով. 1500 – 1980 ժամանակաշրջանին միջազգային բեմահարթակին վրայ տիրապետած գեր-հզօր ուժերու վերելքի ու անկման պատճառները տնտեսական զարգացման ու զինուորական հզօրացման փոխ-կապակցութեան մասին տեսութիւն մը բանաձևած այդ աշխատասիրութեան առաջին հրատարակութեան կողքի գծանկարին վրայ Ճափոնն է, որ կու գայ Մեծն Բրիտանիայէն ու ԱՄՆ-էն յետոյ ինքնահաստատուելու որպէս քսաներորդ դարու վերջին տասնամեակին միջազգային բեմահարթակի վրայ տիրապետող պետութիւն:

Քեննետի այն ժամանակ այնքան ալ չէր սխալեր իր նախատեսութեան մէջ: Ճափոնը անցեալ դարու ութսունականներուն կը թուէր համաշխարհային զարգացման գործընթացի ղեկավարութիւնը ստանձնող ատակ երկիր: Անոր վերելքը որպէս մեծ պետութիւն սկսած էր երկրի ճարտարարուեստականացումով նախորդ դարու երկրորդ կէսէն սկսած, և գործընթացի յաջողութեան փաստը 1905-ին Ռուսիոյ դէմ պատերազմին իր յաղթանակն էր: Եուք Հուի (Yuk Hui) սերտած է Չինաստանի մէջ արհեստագիտութեան պատմութիւնն ու ընկալումը և քննադատական մօտեցումով զայն բաղդատած Արևմուտքի մէջ արհեստագիտութեան հասկացողութեան հետ (The Question Concerning Technology in China, 2016): Յղացքի բազմազանութեան նուիրուած իր փորձագրութիւններէն մէկուն մէջ կը յիշեցնէ, որ դեռևս 1931-ին, Օսվալտ Սփենկլըր (Oswald Sprengler), գերմանացի պատմաբան մտածողը որ Առաջին Համաշխարհային Պատերազմէն յետոյ առաջ քշեց Արևմուտքի անկումի տեսութիւնը (The Downfall of the Occident, երկհատոր աշխատասիրութիւնը որ լոյս ընծայած է 1918-ին և 1922-ին), 1931-ին կը զգուշացնէր Արևմտեան արհեստագիտութեան արտածումը Ասիա, ի մասնաւորի նշելով Հնդկաստան և Ճափոն: Հակառակ Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմի իր պարտութեան, Ճափոն եօթանասունականներէն արդէն ճարտարարուեստի և արհեստագիտութեան մարզին մէջ հսկայի և բնորդի վերածուած էր: Ութսունականներու վերջաւորութեան Հոլիվուտի մէջ արդէն ժողովրդական էին Ճափոնի ընդմէջէն ԱՄՆ-ի նորագոյն սպառնալիքը պատկերացնող ֆիլմերը (Black Rain, 1989):

Բայց Պաղ Պատերազմէն քանի մը տարի անց, երբ Պիլլ Քլինթընի օրով ԱՄՆ-ի տնտեսութիւնը արդէն արագընթաց աճ արձանագրելու սկսած էր և միաբևեռ աշխարհակարգը հազիւ թէ կասկածի առիթ կու տար, պարզ դարձաւ որ Ճափոն գեր-հզօր պետութեան վերածուելու ոչ առարկայական պայմանները ունէր, ոչ ալ երկրի քաղաքական վերնախաւին թէ հանրային կարծիքին մօտ նման տրամադրութիւն կար: Այսօր թերևս Քեննետի տարբեր կողքի գծանկար մը ընտրած ըլլար իր գրքին համար և Չինաստանն ու ԱՄՆ-ը կողք-կողքի ըլլային որպէս միջազգային բեմին վրայ տիրապետող գեր-հզօր ուժեր: Այն ժամանակ այդ մէկը իրապաշտ չէր. 1989-ին Թիանանմէնի հրապարակին վրայ ուսանողական զօրաշարժի արիւնալի ճնշումէն յետոյ, երկիրը ինքնամեկուսացած էր միջազգային բեմին վրայ: Երկրէն ներս հաստատուած լայնածաւալ հալածանքներն ու մարդկային իրաւանց բռնաբարումները, որոնք կը դատապարտուէին ամենուրեք, բնաւ արգելք չհանդիսացան որ մեծ կապիտալը, ընդ որում՝ Արևմտեան բարձր արհեստագիտութեան ձեռնարկութիւնները, երկրի աժանագոյն աշխատուժի առաջարկէն օգտուելով իրենց գործարանները հոն չտեղափոխէին: Համաշխարհային նէօլիպերալ տնտեսակարգը այս ձևով կ’արագացնէր Չինաստանի արդէն նախորդ տասնամեակին սկսած արդիականացումը, ներառեալ Սփրենկլէրի զգուշացուցած արհեստագիտութեան փոխանցումը: Իննիսունականներուն Չինաստանի հետ առևտուր ընելու սկսած հայ գործատէր մը, երկրէն ներս իր աւելի քան քառորդ դարու փորձառութենէն մեկնած շատ յստակ կը ներկայացնէր անոր վերելքի տարբեր հանգրուանները. արտադրութեան ընդօրինակութիւն լայնամասշտապ քանակով, սեփական արտադրութեան նախաձեռնութիւն, և նորարութեան հանգրուան, երբ արդէն երկիրը վերածուած է մրցակիցի և ոչ միայն հետևորդի կամ գործընկերի:

Կարևոր է նաև հասկնալ, որ քսանմէկերորդ դարուն արդէն որպէս մեծ պետութիւն ընկալուած Չինաստանի վերելքը եղաւ խաղաղ: Հակառակ որ, ի տարբերութիւն Ճափոնի, Պէյճինկ երբեք չանտեսեց ռազմական ուժի զարգացման կարևորութիւնը և իր պաշտպանական համակարգի արդիականացումը մնայուն օրակարգի վերածեց, համաշխարհային մասշտապով իր ամենէն փառասէր ծրագիրն անգամ՝ Մէկ Գօտի, Մէկ Ճամբայ (One Belt, One Road -OBOR), այն ինչ ժողովրդականացաւ որպէս նորագոյն Մետաքսի Ճանապարհը, ներկայացուց որպէս քաղաքակրթական նախաձեռնութիւն ի շահս համայն մարդկութեան: Չփորձեց պարտադրել զարգացման բնորդ մը, ի մասնաւորի գաղափարախօսական բանաձևումով, ինչպէս ԱՄՆ ու Խորհրդային Միութիւն ըրած էին: Իւրաքանչիւր երկրի հետ իր, կամ չինական ձեռնարկութիւններու, նախաձեռնութիւնները հիմնուեցան փոխ-շահաւէտ, կամ ինչ որ այդպէս կը թուէր, համաձայնագրերու վրայ, առանց ներքին գործերու միջամտութեան: Եւ որքան ալ որ երբ քննական ակնոցով կը նայինք չինական տարբեր զարգացման ծրագիրներու, ի մասնաւորի Ափրիկէի մէջ, անկարելի է անտեսել այն պայմանաւորումները որոնք նոր-գաղութատիրականութեան համահունչ են աւելի քան փոխ-շահաւէտութեան նախանձախնդրութեան, համաշխարհային մասշտապով չինական ազդեցութեան ծաւալումը կը թուի շատ հմուտ կերպով գործածած ըլլալ «փափուկ ուժ»ը:

Միջազգային յարաբերութիւններու վերլուծումի փորձերը յաճախ առիթ կու տան տարբեր զուգադիպութիւններու ստեղծագործական առընչումներ կատարելու: «Փափուկ ուժ» յղացքը ինչպէս ծանօթ է Հարվըրտ Համալսարանի միջազգայնագէտ Ճոզըֆ Նայ-ի (Joseph Nye) բանաձևած տեսութիւնն է, որ այսօր արդէն ոչ միայն ակադեմական ուսումնասիրութեան ամբողջ մարզ մըն է, այլ՝ քաղաքական օրակարգի անցած գործօն: Ինչ որ նուազ ծանօթ է թերևս յղացքի ծննդոցն է. Նայ յղացքը բանաձևեց 1990-ին հրատարակուած գրքի մը մէջ (Bound to Lead. The Changing Nature of American Power), որ հարցականի տակ կը դնէր Քեննետիի թէզը՝ ԱՄՆ-ի որպէս գեր-հզօր ուժ համաշխարհային բեմին վրայ իր տիրապետող դիրքի զիջումին իմաստով: Նայ այն ժամանակ կը հաստատէր որ ԱՄՆ-ը, իր տարբերութիւն այլ գեր-հզօր պետութիւններու, յաջողած է իր տեղը գրաւել շնորհիւ իր փափուկ ուժին՝ Հոլիվուտէն մինչև Քոքա Քոլա և, յատկապէս, կրթական և բարձր ուսումի համակարգ: Քեննետի ի մտի չէր ունեցած Չինաստանը որպէս ԱՄՆ-ի յաջորդող առաջնակարգային գեր-հզօր պետութիւն, ոչ ալ Նայ կրնար պատկերացնել թէ ինչպէս այդ երկիրը կրնար իր բնոյթով այնքա՛ն ամերիկեան «փափուկ ուժ»ը յաջողութեամբ կիրարել միջազգային բեմին վրայ…

Չինաստանի ճիգը՝ իր վերելքը բանաձևելու որպէս խաղաղ գործընթաց չէր կրնար համոզել բոլորին: Ի մասնաւորի Ուաշինկթընի ռազմագէտներուն: Մինչև այսօր ալ յստակ չէ թէ 1999-ին Պելկրատի մէջ Չինաստանի դեսպանատան ռմբակոծումը թիւրիմացութեա՞ն արդիւնք էր Քոսովոյի պաշտպանութեան պատճառաբանութեամբ նախկին Եուկոսլաւիոյ դէմ միակողմանի միջամտութեան դիմաց ՆԱԹՕ-ի կործանիչներուն կողմէ, թէ ինչ որ նախնական ազդարարութիւն: Բայց Չինաստանը որպէս ուժային մրցակից բանաձևման առաջին յստակ քայլը Նախագահ Օպամայի 2011-ի ռազմավարական շրջադարձն է դէպի Ասիա: Այդ քայլը աւելի յստակացաւ իր յաջորդին՝ Տոնըլտ Թրամփ-ի օրով իր քաղաքական ոչ-պատշաճ ոճով բազմաթիւ հրապարակային յայտարարութիւններու ընդմէջէն: Պայտընի օրով, և ռուս-ուքրանական պատերազմի անմիջական խնդրին զուգահեռ, ՆԱԹՕ-ն իր 2022-ի Ռազմավարական Յղացք փաստաթուղթին մէջ լուսարձակի տակ կ’առնէ Չինաստանի ռազմաքաղաքական ազդեցութեան համաշխարհային տարածումը զոր կ’որակէ որպէս «համակարգային մարտահրաւէրներ»ու աղբիւր Եւրո-Աթլանթեան ապահովութեան համար: Փաստաթուղթը մասնաւորաբար մտահոգիչ կը գտնէ անոր կորիզային զինապահեստի ընդլայնումը և արդիականացումը: Նշելի է չինական գերձայնային հրթիռներու արհեստագիտութիւնը որուն ԱՄՆը դեռևս չի տիրապետեր այնքան: «Համակարգային հիմնական մարտահրաւէր» բանաձևումը կը գործածուի նաև ԱՄՆի 2022-ի Ազգային Ապահովութեան Ռազմավարութեան մէջ ակնարկելով Չինաստանին:

Կը թուի թէ Պէյճինկ հարց չունի ընդունելու աշխարհաքաղաքական շրջադարձը դէպի Հնդկա-Խաղաղական ովկիանոս, կամ Արևմուտքէն Արևելք ընդհանրապէս: Այդ մասին բացայայտօրէն անդրադարձաւ Չինաստանի Ժողովուրդի Ազատագրական Բանակի թոշակառու հրամանատար Ժհու Պօ Տհը Իքոնոմիստ-ի հրաւէրով շաբաթաթերթի 14 Մայիս 2022-ի թիւին մէջ իր ստորագրած յօդուածով: Ռուս-ուքրանական պատերազմի ենթախորքով, առանց շատ համակրանք ցուցաբերելու Փութինին, չին զինուորականը այդուհանդերձ քննադատականօրէն կը մօտենայ ԱՄՆի քաղաքականութեան հարցականի տակ դնելով Նախագահ Պայտընի կարողութիւնը՝ միաժամանակ ռազմաքաղաքական երկու թատերաբեմ՝ Հնդկա-Խաղաղականը և Եւրոպայի մէջ պատերազմը վերահսկելու: Յօդուածը կ’եզրակացնէ որ Ուքրանիոյ մէջ պատերազմը պիտի արագացնէ աշխարհաքաղաքական շրջադարձը Արևմուտքէն Արևելք: Այս շրջադարձին մէջ «խիստ կարևոր է որ Չինաստան գրաւէ կեդրոնական տեղ, և հոն հաստատ մնայ որպէս կայունացման դերակատար:»

Չինաստանի Համայնավար Կուսակցութեան նախավերջին համագումարը 2017-ին տակաւին կը նշէր երկրի խաղաղ վերելքը միջազգային բեմին վրայ: Հինգ տարի յետոյ, նոյն համագումարը այդ յղացքը չի գործածեր այլևս, ընդհակառակը շեշտը կը դնէ «կտրուկ փոփոխութիւններ»ու և Չինաստանի վրայ արտաքին ճնշումներու աճին վրայ: Համագումարը հաստատագրեց նաև յետ-Մաօ Չինաստանի մէջ հաւաքական ղեկավարութեան լուռ համաձայնութեան աւարտը. Շի Ժինփինկ ինքզինք հաստատեց որպէս իշխանութիւնը իր ձեռքերուն մէջ կեդրոնացուցած և հաւատարիմներով շրջապատուած ղեկավար: Իրադարձութիւնը միջազային յարաբերութիւններու մասնագէտներու ուշադրութենէն չվրիպեցաւ: Ոչ միայն Չինաստանի ինքնահաստատումը որպէս գեր-հզօր ուժ, այլ՝ քաղաքա-տնտեսական կառավարման ամբողջատիրական բնորդ որ կու գայ հաստատելու որ այն ինչ Սամուէլ Հանթինկթըն (Samuel Huntington) բնութագրած էր որպէս 1974-ին ծնունդ առած Ժողովրդավարութեան Երրորդ Ալիք, արդէն իր աւարտին կը հասնի:

Կրնա՞յ այս մէկը ծնունդ տալ պատմական շատ աւելի երկարաժամկէտ գործընթացի մը որ Նորպերթ Էլիասի (Norbert Elias) 1977-ին բանաձևած է որպէս Քաղաքակրթացում, անցում դեռևս 17-րդ դարէն սկսեալ համաշխարհային մասշտապով տարածուած Արևմտեան Քաղաքակրթութենէն դէպի Արևելեան, կամ Ասիական, քաղաքակրթութեան համաշխարհայնացում: Չին մասնագէտ Թիան Ուէնլինի համաձայն, Շի Ժինփինկ Ապրիլ 21-ին տեղի ունեցած ասիական տարածաշրջանի տարեկան խորհրդաժողովի մը առաջին անգամ ըլլալով սեղանի վրայ դրած է Համաշխարհային Ապահովութեան Նախաձեռնութիւն մը, որ հիմնաւորուած է Արևմուտքի տիրապետութեան աշխարհակարգի խիստ քննադատութեամբ որպէս պատերազմներու և տագնապներու աշխարհակարգ, առաջարկելով անոր չինական այլընտրանք մը (Tian Wenlin, “The Epochal Value of the Global Security Initiative Surpasses the Traditional Western Security Outlook”, Contemporary World, May 16, 2022):

Ի մտի ունենալով ԱՄՆի և Չինաստանի տնտեսութիւններու փոխ-կախուածութիւնը, առայժմ  երկու երկիրներու ղեկավարները նախանձախնդիր կը թուին շրջանցելու հակամարտութեան սրումի որևէ պատգամ: Ոչ ոքի համար գաղտնիք է սակայն որ միաբևեռ աաշխարհակարգէն անցում կը կատարուի դէպի ուժերու նոր հաւասարակշռութիւն մը որուն կեդրոնը Հնդկա-Խաղաղական ովկիանոսն է, իսկ գլխաւոր դերակատարները՝ ԱՄՆը և Չինաստանը:

Իրերու այս կացութեան մէջ է որ Շի Ժինփինկ առաջ քաշեց Զէրօ Քովիտ հանրային առողջապահական քաղաքականութիւնը:

Ոչ ոք առայժմ կրնայ վստահ ըսել թէ ինչո՛ւ և ինչպէ՛ս ան հասաւ այն համոզումին որ կարելի է Քորոնաժահրէն ամբողջականօրէն ձերբազատուիլ: Հաւանական չէ որ գիտական-խորհրդատուական կարգով այս եզրակացութեան հասած ըլլայ ան: Մենատէրներու շրջապատը կը կազմեն իր կարծիքը, ճիշդ թէ սխալ, բաժնողներ միայն: Կրնայ ըլլալ որ այդ համոզումը նպատակ ունէր աշխարհին ցոյց տալ, որ չինական քաղաքա-տնտեսական կառավարման բնորդը կարող է ե՛ւ Քորոնաժահրին բառացիօրէն վերջ տալ… Ամէն պարագայի, յստակ է որ գրեթէ ութսուն քաղաքներու մէջ ի գործ դրուած խիստ մեկուսացման պայմանները ծնունդ տուին իր տեսակին մէջ իւրայատուկ ընկերային դժգոհութեան և բողոքի, որոնց ականատես եղաւ միջազգային հանրային կարծիքը: Երևոյթը խօսուն է շատ իմաստով: Առաջին հերթին, այն փաստեց որ այն մանրակրկիտ վերահսկողութեան դրութիւնը որ Արհեստական Բանականութեան միջոցաւ հաստատուած է երկրին մէջ, կարող չէ եղած կանխարգիլել ընկերային բողոքը: Ընկերային բողոքը եկաւ նաև ցոյց տալու որ Չինաստանի Համայնավար Կուսակցութեան ղեկավարութեան այն ինքնավստահութիւնը որ Թիանանմէնի դասերը քաղած էին, ընդ որում նաև նման իրադարձութիւններ կանխարգիլու իմաստով, սխալ ենթադրութիւն էր:

Ոչ տնտեսական պայմանները, ոչ ալ չին ընկերութիւնը են այն ինչ էին 1990-ականներուն, երբ քաղաքացիներուն բացարձակ մեծամասնութիւնը ընդունեց քաղաքականութենէն հեռու մնալու պայմանով իր սեփական ընկերատնտեսական վիճակի բարելաւման հետամուտ ըլլալ: Չինաստանի հսկայաքայլ զարգացումը անցնող արդէն երեսուն տարիներուն, ճիշդ է, արմատականօրէն բարելաւեց ընդհանրապէս ժողովուրդին կենսամակարդակը: Բայց իր հետ բերաւ դասակարգային երկբևեռացում -որքան ալ որ յղացքը հակասական կամ հեգնական ըլլայ համայնավար երկրի մը համար… Խնդիրը, սակայն, միայն դասակարգային երկբևեռացումը չէ: Համավարակէն յետոյ, հիմնականօրէն համավարակի հետևանքով բայց ոչ միայն, տնտեսական աճը նուազած է և անոր հետ՝ քաղաքացիներու մեծամասնութեան մօտ իր կենսամակարդակի բարելաւման սպասումները սկսած են տեղի տալ:

Կարգ մը դիտորդներ կ’երթան մինչև հաստատելու, որ իշխող Համայնավար Կուսակցութեան և չին քաղաքացիներուն միջև լռելեան հաստատուծ ընկերային պայմանագիրը արդէն խախտած է: Յստակ չէ, սակայն, եթէ Զէրօ Քովիտի դէմ զանգուածային բողոքի երևոյթը անցողակի պահ մըն է, թէ՞ կրնայ վերածուիլ շարժումի: Այլ խօսքով՝ նոյնիսկ եթէ Զէրօ Քովիտը ծնունդ տուաւ այս բողոքին, արդե՞օք այս վերջինին արմատները աւելի խորը չեն երթար: Ի տարբերութիւն 1989-ին, Արևմտեան մամուլին մէջ աւելի զգոյշ են Չինաստանի մէջ «ժողովրդավարացման» մասին խօսելու: Թիանանմէնէն մինչև «Գունաւոր Յեղափոխութիւններ» և «Արաբական Գարուն» ժողովրդավարութեան նորագոյն յաղթանակի մը ակնկալութեամբ խանդավառութեան յաջորդած հիասթափութեան նախընթացը չէ պատճառը այս զգուշութեան: Եթէ Արևմուտքի ռազմագէտներուն համար զանգուածային բողոքի երևոյթը նշան է չինական պետութեան խոցելիութեան, խոր մտահոգութիւնը անոր հետևանքներն են աշխարհի տնտեսութեան համար: Կը խօսինք միջազգային առևտուրի թիւ մէկ դերակատարին մասին:

Համատարած զանգուածային բողոքը իր նպատակին հասնելու նշաններ տուաւ երբ կառավարութեան որոշումներով խիստ միջոցառումները ինչ որ չափով թեթևացան: Պաշտօնական բացատրութիւնը անշուշտ համավարակի տեղի տալն է, վարակումներու թիւի նուազումը: Կը մնայ որ ուրիշ Չինաստան մը կարծես արթնցած է, և աշխարհը նորէն պիտի դողայ: Բայց տարբեր պատճառով, և տարբեր իմաստով: