Դաշնակցութիւնը եօթանասուն տարի Սփիւռք կերտեց. մէկը պիտի յիշեցնէ(ր) Ալեն Սիմոնյանին

Մտածենք Սփիւռքի մասին

Խ. Տէր Ղուկասեան

Ալեն Սիմոնյանին մէկը պիտի յիշեցնէր, որ իր 133 տարուայ պատմութեան շուրջ 70 տարիները Դաշնակցութիւնը նուիրած է Սփիւռքի կազմակերպման, հայապահպանման և համայնքներու ֆիզիքական պաշտպանութեան, իրերայաջորդ սերունդներու քաղաքականացման, Հայ Դատի հետապնդման և պետականազուրկ սփիւռքահայութեան կողմէ Ցեղասպանութեան հարցը միջ-պետական օրակարգին բերելու գործին: Միակ կազմակերպութիւնը չէ եղած անշուշտ, ոչ ալ զերծ եղած է սխալներէ, և երբեմն ալ սայթաքումներէ: Բայց Սփիւռքի քաղաքական պատմութեան որևէ առարկայական հետազօտութիւն ցոյց պիտի տայ թէ իր բոլոր սխալներով ու բացթողումներով հանդերձ այն որքա՛ն յառաջապահ ուժ եղած է և ստանձնած ղեկավար պատասխանատւութիւն:
Սփիւռը, սակայն, անտեսուեցաւ, նսեմեցուեցաւ, լաւագոյն պարագային թերարժևորուեցաւ անկախ Հայաստանի իրերայաջորդ իշխանութիւններու և, ընդհանրապէս, հայրենի քաղաքական վերնախաւին կողմէ: Բացի երբ փող անհրաժեշտ էր… Հռետորաբանական Սփիւռքագովումը առատ էր միշտ, մանաւանդ երբ համեմուէր հայրենասիրական ու հզօր պետականութեան յուզականութեամբ: Բայց անկէ մէկ քայլ անդին անցնելով Սփիւռքի ռազմավարական դերին գնահատումը՝ ոչինչ: Բացի, դարձեալ, հռետորաբանութենէ և երբեմն-երբեմն համագործակցութենէ, որոնցմէ թերևս ամենէն յուսադրիչն ու յուսախափողը եղաւ յետ-Փրոթոքոլեան հինգ տարիներուն Ցեղասպանութեան հարիւրերորդ տարելիցի պատրաստութեան աշխատանքները:

Սփիւռքը Հայաստանի մէջ նսեմացուեցաւ որովհետև, ինչպէս ոմանք, ընդ որում ազգային մտաւորականներ, կը մտածեն թէ Սփիւռքը «գերարժևորուած» է: Բայց աւելի շուտ որովհետև Հայաստանի քաղաքական վերնախաւը Սփիւռքը ուզեց որպէս հետևող միայն: Արդար ըլլալու համար պիտի ընդունիլ, որ ատոր ընթացք տուաւ Դէպի Երկիրով խանդավառ Սփիւռքեան ղեկավարութիւն մը, որ պահ մը կարծեց թէ դարձուցած էր պատմութեան Սփիւռքեան էջը և վերածուած «արտերկիր»ի: Երբեմնի Սփիւռքեան պատումի հայրենադարձութեան պահն էր եկած և հայրենիքը կը սպասէր իր զաւակներուն: Լևոն Տէր Պետրոսեանը «արտերկիր»ը «սրբագրեց» երբ «օտարերկրացի» անունանեց սփիւռքահայուն, «նարինջ ուտող» ((սփիւռքա)հայեր յիշէք, չմոռանաք այն օրը…)
Աւելին, Սփիւռքի «աւանդական» ղեկավարութիւնը Սփիւռքը լքեց ու մսխեց, որովհետև միշտ առաջնահերթային եղան հայրենիքի անվտանգութիւնը և պետականաշինութիւնը: Հարկաւ, ո՞ր մէկ սփիւռքահայը կը համարձակէր վերյիշել Վահէ Օշականին «Սփիւռքահայ ըլլալ մը կայ» և առաջարկել Սփիւռքի օրակարգ, երբ անհրաժեշտ են կենսական ծրագիրներ, ուր իր մասնակցութեան պարտականութիւն կը տրուէր բայց երբեք որոշման իրաւունք: Թէկուզ և հաշուետւութեան իմաստով -ալօ, Հայաստան Հիմնադրամ, ո՞ւր գնաց 130 միլիոնը…

Սփիւռքի տակաւին չգրուած բայց կենդանի հաւաքական յիշողութեան մէջ պիտի արժևորել Դաշնակցութեան պատմութեան գոնէ եօթանասուն տարիները: Առանց անտեսելու իր ձախողութիւնները՝ անկասկած, բայց անպայման և մանաւանդ ընկալելով իր յաջողութիւններուն կարողական ուժը: Այդ էր որ ոչ ոք յիշեցուց Ալեն Սիմոնյանին որովհետև անցնող երեսուն տարիներուն նման նախանձախնդրութիւն չէր եղած հայրենի քաղաքական վերնախաւին մօտ: Ոչ ալ, և այս է ցաւալին, Սփիւռքի «աւանդական» ղեկավարութիւններուն:

Ալեն Սիմոնյանն ու Զարեհ Սինանյանները (թող ոչ ոք ըսէ որ Սփիւռքէն է, կամ Սփիւռքահայ եղած է…) կը պատկանին անկախ Հայաստանի այն սերունդին որ թերևս հասկնալիօրէն և արդարօրէն Սփիւռքը ընկալեց որպէս կեանքի մէջ յաջողելու, աւելի լաւ ապրելու, պատեհութիւն: Սփիւռք ալ չկար իրենց հաւաքական երևակայութեան մէջ, նաև որովհետև Սփիւռքեան մտածողութիւն կառուցելու գործընթացը կասեցուած էր նոյնինքն Սփիւռքի ղեկավարութեան անպատասխանատու վարքագծով: Ընդ որում Սփիւռքը դադրած էր ընդհանրական ամբողջ մը ընկալուելէ և վերածուած իրենք իրենց մէջ ամփոփուած համայնքներու, որոնք անկախութենէն յետոյ հայկականութեան հետ իրենց կապը ընկալեցին ուղղահայեացօրէն Հայաստանի հետ, և միշտ որպէս հետևորդ Երևանի մէջ կազմուած օրակարգի մը:
Սփիւռքի Հայաստանէն հոգեմտաւոր այս կախուածութեան վտանգները երբեք ատենին չընկալուեցան որպէս համահայկական մտածողութեան, կազմակերպուածութեան և զօրաշարժի կայացման խափանում: Փաստօրէն, Ցեղասպանութեան Հարիւրերորդ Տարելիցի նախօրեակին ձախողուեցաւ այնքան սպասուած Համահայկական Խորհուրդի կազմաւորումը, և այդ յստակ ցուցանիշ էր թէ «համահայկականութիւնը» հայրենի քաղաքական ղեկավարութիւնը կ’ընկալէ օրուայ իշխանութիւններու նեղ հաշիւներով: Երբեք որպէս պետական քաղաքականութիւն, երբեք որպէս պետական յանձնառութիւն:

Հայ Դատի պայքարի ամենաթեժ տարիներուն, դեռևս չգլոբալացուած աշխարհի մէջ, համասփիւռքեան զօրաշարժ կա՛ր: 1960-70-ական թուականներուն, արդէն այն մտածուած էր, ծրագրուած, կազմակերպուած, ոչ-տարերային: Եւ յաջողութիւններ արձանագրեց: Սփիւռքեան տարբեր համայնքներէ իրարու մօտ եկած իրաւագէտներ էին որ Ժընևի մէջ 1985-ին Ուիթէքերի տեղեկագրով տապալեցին թրքական ժխտողականութիւնը, Եւրոպական Խորհրդարանի 1987-ի որոշումը իր արձագանգը ունեցաւ ամենուրեք, և չկար սփիւռքեան և ոչ մէկ համայնք որ ձեռքերը ծալլած մնաց երբ անհրաժեշտ եղաւ երկրաղարժի աղէտին օգնութեան հասնիլ, Ղարաբաղեան հիմնահարցը դնել միջազգային օրակարգին և իր ապրած երկրին մէջ, համայնքի անդամներու ֆինանսաւորումով, Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպանատուն բանալ: Այդ բոլորը համասփիւռքեան զօրաշարժի առկայութեան կենդանի փաստն են, և այդ մէկը սփիւռքահայերս հաւատալով կ’որակէինք «համահայկական»:

1988-ի պատմական մոմենտը, «Միացո՛ւմ»ը, թերևս արդարացուց համահայկականութեան մեր համոզումը: Յետոյ եկաւ անկախ պետականութիւնը որ առաջին օրէն Սփիւռքին յիշեցուց իր տեղը՝ ետևի աթոռը, երբեմն կոշտ ու կոպիտ, երբեմն աւելի քաղաքավար, ուրիշ ատեններ մեծ հանդիսութիւններով: Անխուսափելի էր այդ, և թերևս առողջ եթէ Սփիւռքի մէջ քանի մը պայծառատեսներու օրուայ զգուշացումները նկատի առնուէին: Ցաւալին այն է որ Սփիւռքի աւանդական ղեկավարութիւնը ֆեթիշացուց անկախ պետականութիւնը: Հոն արդէն համահայկականութեան միրաժը սկսաւ տեղի տալ: Ոչ իսկ Փրոթոքոլներուն «Ոչ»ը համահայկական էր: Սփիւռքն էր որ ոտքի ելաւ, Հայաստանի մէջ անոր ուշ արձագանգեցին: Քառասունչորսօրեայ Պատերազմը խափանեց այդ միրաժը: Թաւիշներուն համապարփակ ապիկարութեան մէկ երեսն ալ Սփիւռքի բացարձակ անտեսումն էր: Աւելի ճիշդը Սփիւռքի աթոմացումը որպէս անհատներու գումար որմէ կրնային օգտուիլ երբ երգիչ մը և դերասան մը իրենց սոցիալական ցանցերով կը փառաբանէին «ժողովրդավար յեղափոխութիւնը», կամ քանի մը օրգանական մտաւորական կը փորձէին իրենց ապիկարութեանց շարքը անտեսել ինչ որ տեղ մը գրուած տեսութիւններ նշելով:

Դաշնակցութեան սփիւռքակերտման եօթանասունամեայ դերը կ’ընկալուի միայն համահայկական տեսլականի մը մասշտապով: Այդ մէկը կրնայ բարձրագոյն և իտէալ մակարդակի հասնիլ եթէ պետական յանձնառութիւն ըլլայ, որուն համար անհրաժեշտ է նոյն այդ գիտակցութիւնը ունեցող քաղաքական վերնախաւ: Զարեհ Սինանյաններէն պիտի չսպասել համահայկական յանձնառութիւն, երբ նպարավաճառի մտայնութեամբ կ’ուզէ հաշուել Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման «յաւելեալ արժէքը»: Ոչ ալ Ալեն Սիմոնեաններէն, որոնց քաղաքական Սի.Վի.-ին վրայ հայրենադարձ սփիւռքահայու երեսին թքելը արձանագրուած է և արդարացուած քուէի հաշուարկով: Կամ թէկուզ և իր կրթութեան մակարդակով: Բայց շնականութեան ամենափրոֆեսիոնալ մակարդակով Դաշնակցութեան ուղղած Սիմոնեանի մարտահրաւէրները պիտի ընկալել քաղաքական սառնասրտութեամբ. քուէով թէ ժողովրդային զօրաշարժով, իշխանափոխութեան համար անհրաժեշտ է այս իշխանութիւններուն դէմ ցարդ անյաջող երեք նախաձեռնութիւններուն -հայրենիքի փրկութեան շարժում, Յունիս 2021-ի ընտրութիւններ, Դիմադրութիւն- մասնակցածներու տոկոսի պատկառելի յաւելում: Անոր համար յայտարարութիւնները չեն բաւեր, ոչ ալ, դժբախտաբար, այն համոզումը որ Արցախը Ազրպէյճանի կազմին մէջ ձգելու այս իշխանութիւններու քայլը անպայմանօրէն համահայկական զօրաղարժ պիտի առաջացնէ:

Աւելի՛ն, համահայկականութեան մասին Հայաստանէն ընդհանրապէս պէտք չէ խօսիլ որովհետև տակաւին չկայ այն հայեցակարգուած միջոցը, ուր քիչ թէ շատ համակարգուած խաղի կանոններով, փոխադարձ վստահութեան ամրակայումով, շահերու և սահմանափակումներու ընդունմամբ, դերերու և պատասխանատուութիւններու ճշդումով… մէկ խօսքով իր տեսակին մէջ թերևս նոր ու բնորդային անդրպետական ժողովրդավարական գործարքի կարելի է վերածել այն ինչ այսօր եռամիասնութիւն, քառամիասնութիւն կամ այլ ձևի միասնութեան հանրային կոչեր են միայն: Եթէ համահայկականութիւնը օր մը կենդանի իրականութեան պիտի վերածուի ինչ որ հիմնարկակարգով (institutional order), այդ մէկը պիտի ըլլայ միայն երբ Սփիւռքը վերակայացուի, երբ համասփիւռքեան մտածողութիւնը, կազմակերպուածութիւնը և զօրաշարժը վերածուին ինքնուրոյն օրակարգի: Այն ժամանակ թերևս Սիմոնյանները երկու մտածեն ոչ թէ միայն Դաշնակցութեան այլ ընդհանրապէս Սփիւռք կերտած որևէ կազմակերպութեան նսեմացնելէ, անարգելէ առաջ: Եւ Սփիւռքէն յօդուածներով իրեն պատասխանելու ժամանակ չվատնուի: Այս յօդուածը, ամէն պարագայի, Սիմոնյանին ուղղուած չէ, ոչ ալ Հայաստանի մէջ իր նմաններուն և անոնց ընդդիմադիրներուն. Սփիւռքին ուղղուած է: