«Այս լեզուն ապրելու է յաւերժ». Հարցազրոյց համշէնահայերէնի քերականութեան առաջին դասագրքի հեղինակ Հիւրիէ Շահինի հետ

«Հորիզոն»ի աշխատակից Սոֆիա Յակոբեան հետեւեալ շահեկան հարցազրոյցը ունեցաւ համշէնահայերէնի քերականութեան առաջին դասագրքի հեղինակ Հիւրիէ Շահինի հետ։

Սոֆիա Յակոբեան

Ահա եւ եկաւ այն պահը,երբ համշէնի ու համշէնահայերէնի մասին առիթ ունենք խօսելու ոչ թէ տխուր նոթաներով, այլ ուրախ լուրով:
Թուրքիայի համշէնցիներն առաջին անգամ հնարաւորութիւն ունեն մայրենին ուսանելու նոր, բոլորովին այլ մակարդակում։ Մտաւորական եւ իրաւապաշտպան Հիւրիէ Շահինի «Համշեցնակ լիզուն գիտանութուն» դասագիրքը այն համարձակ ու կարեւորագոյն քայլն է համշէնի հայութեան ու համշէնական բարբառի պատմութեան մէջ, որը թէեւ «ուշ–ուշ եկած», բայց ոչ մի դէպքում ուշացած չէ։

Մինչ այժմ Թուրքիայում համշէնական ինքնութիւնը, մշակոյթն ու լեզուն ի հեճուկս տարատեսակ ճնշումների թէեւ ապրեցուել, յիշուել ու պահպանուել է ի պատիւ մեր համշէնցի հայրենակիցների ու նրանց յամառութեան, սակայն չենք կարող չփաստել, որ համշէնի հայկական բարբառը մինչ օրս մնացել էր համշէնական եայլաներում գուլպայ գործող տատիկների հեքիաթներում, համշէնցի հովիւների երգերում, թէյ հաւաքող կանանց բարձրաձայն քրքջոցներում ու Արդուինի Խոպայի անտառապատ գիւղերում ձմեռային երեկոներին շագանակ ու կաղին կարմրացնող վառարանի մօտ հաւաքուած մանուկների կատակներում։

Բայց մինչ մենք տխրութեամբ կարդում էինք ԵՈՒՆԷՍՔՕ–ի զեկոյցները «համշէներէնի»՝ անհետացող լեզուների շարքին դասուելու մասին, Հիւրիէ Շահին անունով փոքրամարմին ու յամառ մէկը ուսումնասիրում, գրում ու կազմում էր համշէնահայերէնի քերականութեան առաջին դասագիրքը։

Հ.– Տիկի՛ն Շահին, Դուք այն քիչ համշէնցի մտաւորականներից էք, որ երբեւէ հարցականի տակ չէք դրել համշէնցիների հայ լինել-չլինելը, չէք խուսափել բացէիբաց ձեւակերպումներից ու երբեք հաշուի չէք նստել ո՛չ ազգայնական հատուածի ճնշումների, ո՛չ էլ համշէնի հայկական բարբառի տարածման՝ ոչ այնքան յուսադրող վիճակի մասին զեկոյցների հետ: Ինչպէ՞ս որոշեցիք Ձեզ նուիրել այս ոչ դիւրին գործին, որպէս դասական համշէնական ընտանիքի զաւակ՝ ե՞րբ կարողացաք ձեւաւորել ձեր ինքնութեան մասին յստակ գիտակցութիւնը:
Հ.Շ.- Այս ամէնը սկսուեց դեռ մանկութեան տարիներին, պապիկիս պատմածներից սկսուեց ամէն ինչ: Պապս միշտ ասում էր, որ մենք սրի ուժով ենք իսլամացուել: Մեր եայլաների ճանապարհն անցնում է Արդուինի Արտահունճի շրջանով: Ամէն անգամ այնտեղից անցնելիս պապիկս ցոյց էր տալիս այնտեղ ժայռերն ու ասում. «Հայերին այ այստեղից են վայր գցել»: Ուրիշ բաներ էլ էր պատմում, հայերն ասում էին՝ «Մենք մեր լեզուն միայն զուգարանում կարող ենք հանգիստ խօսել»: Այս ամէնը համշէնի բարբառով էր պատմւում: Եւ քանի որ ես 13 տարեկանից ընկղմուեցի յեղափոխական շարժման մէջ՝ դարձայ բոլոր ժողովուրդների հալածման դեմ պայքարի մի մաս: Սա թոյլ տուեց, որ զարգանայ գիտակցութիւնս թէ՛ համշէնահայութեան պատմութեան, թէ՛ Հայոց ցեղասպանութեան թեմայով:

Հ.– Գրքի նախագծի միտքն ինչպէ՞ս ծնուեց:

Հ.Շ.– Գրքի նախագիծն իրականում վաղուց կար, դեռ 2014 թուականին՝ «Ինչպէս է ուծացման քաղաքականութիւնը ոչնչացնում լեզուները» գրքիցս յետոյ, որը պատմում էր գլխաւորապէս համշէնցի հայերին ու նրանց պատմութիւնը, որոշեցի գրել նաեւ այս գիրքը: Առաջին գրքում ես ապացուցում եմ, որ «համշէներէն» ասուածը հայերէնի մի բարբառ է, համեմատականներ եմ անցկացնում արեւելահայերէնի, արեւմտահայերէնի եւ համշէնի բարբառի միջեւ: Իսկ այս գիրքս ամբողջութեամբ քերականութեանն է նուիրուած: Այս գիրքը գրելիս երկու բան ինձ համարձակութիւն տուեց. առաջինը, որ ես շատ լաւ եմ տիրապետում մեր բարբառին եւ երկրորդը՝ Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքարանի կողմից հրատարակուած հայերէնի ուսուցողական ձեռնարկն էր: Այն ընթերցելիս ես հաւատացի, որ ունակ եմ լեզուաբանական աշխատութիւն ստեղծել, այդ գրքից շատ եմ օգտուել աշխատութեանս մէջ: Քանի որ համշէնահայերէնը արեւմտահայերէնի բարբառ է՝ կարողացայ այդտեղից շատ օրինակներից օգտուել, սակայն գրքիս զգալի մասը կենտրոնացած է հենց բուն բարբառի վրայ:

Հ.– Եղա՞ն այլ հայեր, որոնք աջակցեցին Ձեզ այս ընթացքում:

Հ.Շ.– Այս գրքիս հրատարակման համար մեծապէս պարտական եմ Յարութիւն Չերմէին: Նրա հետ ծանօթացել եմ 2011 թուականին, վերջինս ինձ սովորեցրեց հայերէն այբուբենն ու դասական արեւմտահայերէն: Պատրիարքարանի գիրքն էլ ինձ հենց նա է նուիրել: Յիշում եմ, այդ տարի ձմրան ցրտին «Օրմանճը թաշ–ֆըրըն» սրճարանում դաս էինք անում: Եթէ դա չանէինք՝ շարունակութիւնն էլ չէր լինի:

Հ.– Դուք նշեցիք, որ համշէնի հայկական բարբառը համարում էք արեւմտահայերէնի բարբառ: Կան համշէնցի մտաւորականներ, որոնք, օրինակ, համարում եմ այն արեւելահայերէնի ու արեւմտահայերէնի խառնուրդ, միեւնոյն ժամանակ որոշ պատմական աղբիւրներ նշում են, որ համշէնցիները գաղթել են Արեւելեան Հայաստանի Կոտայք եւ Արագածոտն շրջաններից:

Հ.Շ.– Առաջին գրքումս համշէնի բարբառի արեւելահայերէնի հետքերն էլ եմ գտել ու շեշտադրել: Բայց ամէն դէպքում՝ համշէնահայերէնը «Կը» ճիւղի բարբառ է: համշէնի բարբառի հետ համեմատականներ անցնացնելիս այն ինչ չէի կարողանում արեւելահայերէնում գտնել արեւմտահայերէնում էի գտնում եւ հակառակը: Իրականում կարծում եմ, որ համշէնի հայերէնը դասական հայերէնն է, որն ընկած է թէ՛ արեւմտհայաերէնի, թէ՛ արեւելահայերէնի հիմքում, այն բարբառ դարձրել է 1700-ականներին համշէնցիների իսլամացումը, որով տեղի հայերը դուրս մնացին հայալեզու կրթական համակարգից: Պոլսի հայ մտաւորականները նոյնպէս դուրս են եկել դասական հայերէնի սահմաններից ու թէեւ ժամանակին եկեղեցին դէմ էր՝ մէջտեղ եկաւ ժամանակակից արեւմտահայերէնը: Աշխատանքս ամբողջ այդ ընթացքում վերահսկել են հայ ուսուցիչներ Մարալ Ուսթապալն ու Արաս Սարըչոպանը: Աւարտից յետոյ էլ Սեւան Նշանեանը շատ գեղեցիկ խմբագրական գրեց:

Հ.– Համշէնցիների հարեւան լազերը վաղուց արդէն ներկայացրել են լազերէնի առաջին պաշտօնական դասագիրքն ու լուծել այս խնդիրը: Ձեր գիրքն այս առումով առաջինն է համշէնահայերէնի պարագայում: Ի՞նչն էր, ըստ Ձեզ, այսքան ժամանակ խանգարում ու պակասում համշէնցիներին, ինչն ունէին նրանց հարեւանները:

Հ.Շ.- Կարծում եմ դա պայմանաւորուած է մեր ներքին անհամաձայնութիւններով: Այն վէճը, թէ մենք ի վերջոյ հա՞յ ենք, թէ՞ ոչ՝ դա մեզ «կողպում» է ներսից: Ճիշդ է, համշէնցիները Օսմանեան կայսրութիւնում Սեւ ծովի ափին բնակուող ժողովուրդներից ամենաուշը ընդունեցին իսլամը: Նոյնիսկ այժմ այս տարածքում կարծես թէ միակ խումբն ենք, որ դեռ դիմադրում է ու պայքարում:

Հ.– Նոյն բանավէճը ոչ միայն համշէնցիների ներքին, այլեւ միւս հայերի հետ «արտաքին» յարաբերութիւններում է արհեստական խոչընդոտի վերածուել կարծես թէ: Ոմանք դեռ վիճում են առհասարակ մահմետականը կարո՞ղ է հայ կոչուել, թէ՞ ոչ: Չէ՞ք կարծում, որ դա անհարկի ջանք ու ժամանակ է խլում մեզանից՝ խանգարելով կենտրոնանալ բուն ու օրակարգային հարցերի վրայ:

Հ.Շ.- Հենց այդ պատճառով է, որ ես որոշեցի մօտենալ հարցին լեզուի թեմայի տեսանկիւնից: Որովհետեւ լեզուն հենց ժողովուրդն է որ կայ: Կարծում եմ, որ այս թապուները սկսել են արդէն բացուել:

Հ.– Ձեր կարծիքով ի՞նչը նպաստեց նման առաջընթացի:

Հ.Շ.- Նախ մեր յամառութեամբ շարունակած գիտական աշխատանքները սկսեցին արդիւնք տալ: Նաեւ ԽՍՀՄ փլուզումից յետոյ Հայաստանից Խոպա եկող եւ Խոպայից Հայաստան գնացող հայերի շփումներն ու փորձը մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ: Վերջին 10 տարում զգալի ազդեցութիւն ունի նաեւ համացանցը:

Հ.– Երբ Թուրքիայում ասում են ազգայնականութիւն՝ շատերը առաջինը մատնանշում են Տրապիզոնը, նաեւ՝ բուն համշէնի, Ռիզէի տարածքները, ինչը համշէնահայերի պատմութեան ամենախրթին ու ցաւոտ կէտերից է երեւի թէ: Խոպայի համշէնցի երիտասարդներն էլ յաճախ նշում են, որ մտածողութեամբ ու կենսակերպով շատ են տարբեր ռիզէցիներից:

Հ.Շ.- Մենք չենք կարող բոլորին ընդհանրացնել: Մեր պէս մտածող ռիզէցի համշէնցիներն էլ քիչ չեն: Քանի որ կոտորածներն ու ուծացման քաղաքականութիւնը սկսուել է հենց Ռիզէի տարածքից՝ նրանք աւելի շուտ են մոռացել մայրենին: Այսօր միայն 500 բառ են գործածում, մեծ մասը՝ տեղանուններ: Ընկերներիցս մէկը, որը վիճում էր ինձ հետ ու պնդում, որ համշէնցիները թուրք են՝ երեք օր առաջ շնորհաւորեց ինձ գրքիս հրատարակման կապակցութեամբ: Հենց սրա համար ենք գրում, աշխատում ու պարբերաբար բանավիճում նրանց հետ:

Հ.- ԵՈՒՆԷՍՔՕ-ն պարբերաբար ահազանգում է, որ «համշէներէնը» Թուրքիայում վերացման եզրին գտնուող լեզուներից մէկն է: Դուք, սակայն, ի հեճուկս սրա քերականութեան գիրք էք հրատարակել, հետեւաբար՝ պատկանում էք այն մարդկանց թուին, որոնք իսկապէս հաւատում են, որ մենք ցանկութեան դէպքում ունակ ենք փոխել այս պատկերը:

Հ.Շ.– Կարծում եմ, որ այս լեզուն ապրելու է յաւերժ: ԵՈՒՆԷՍՔՕ-ի մատուցած ժամանակագրութիւնը բաւականին հակասական է: Այժմ թուրքական իշխանութիւնները ճանաչել են Թուրքիայում գոյութիւն ունեցող լեզուների՝ միջնակագ դպրոցների կրթական համակարգում որպէս ընտրովի դասընթաց ներգրաւուելու իրաւունքը: Եւ ԵՒՈՆԷՍՔՕ-ն նման յայտարարութիւն է անում հենց հիմա, ոչ թէ այն ժամանակ, երբ Թուրքիայում բոլոր փոքրամասնութիւնների լեզուներն արգելուած էին: Ես յեղափոխական եմ, կայսերապաշտական կառոյցներին չեմ վստահում: Ի վերջոյ՝ ԵՈՒՆԷՍՔՕ-ի հայտարարութիւնն էլ է քաղաքական: Ես համշէնահայերէնը միջնակարգ դպրոցներում որպէս ընտրովի առարկայ ներառելու վերաբերեալ նախագիծ եմ ներկայացրել Կրթութեան նախարարութիւն, 60 էջանոց ծրագիր եմ ներկայացրել, այժմ գործընթաց է գնում, կարծում եմ յառաջիկայ երկու ամսում կը յստականայ: